روزنامه شرق، سه شنبه ۹ دی ۱۳۸۲ - ۶ ذیقعده ۱۴۲۴ - ۳۰ دسامبر ۲۰۰۳

حامد یوسفی:از محمد ضیمران- متولد ۱۳۲۶ اصفهان و فارغ التحصیل دوره دکترای فلسفه ازدانشگاه ماساچوست- در چند سال اخیر کتاب های نسبتاً زیادی در حوزه فلسفه، خصوصاً جریان های موسوم به پساساختگرا و پسامدرن گرا، منتشر شده است. پیش از این ها او «سنت و تجدد در حقوق ایران» را با همکاری شیرین عبادی نوشته بود و «جستارهای پدیدارشناسانه در هنر و زیبایی» را.ضیمران سه کتاب در شرح آرای متفکران موثر بر اندیشه پسامدرن گرا دارد که هر سه آن ها را نشر هرمس چاپ کرده است: «میشل فوکو: دانش و قدرت»، «ژاک دریدا و متافیزیک حضور» و «نیچه پس از هایدگر، دریدا و دلوز». به علاوه کتابی به نام «گذار از جهان اسطوره به فلسفه» نوشته است و کتابی حاصل گفت وگو با او منتشر شده تحت عنوان «اندیشه فلسفی در آخر هزاره دوم». ضیمران البته طی سال های بازگشتش از آمریکا به ایران (۱۳۷۲ تاکنون) بیشتر به شغل وکالت اشتغال داشته- او لیسانس حقوق از دانشگاه تهران دارد- اما در دانشگاه های کشور، از جمله دانشگاه هنر نیز به تدریس در حوزه فلسفه و نظریه پرداخته است.

۱ - کتابی که در چند ماهه اخیر با عنوان «درآمدی بر نشانه شناسی هنر» به تألیف محمد ضیمران منتشر شده در واقع ترجمه طابق النعل بالنعل اما ناقص یک کتاب انگلیسی است که نسخه کامل آن را روی اینترنت هم می توان پیدا کرد. این کتاب را دانیل چندلر نوشته و عنوانش هست: «نشانه شناسی برای مبتدیان» (Semiotics for Beginners).

ضیمران در دو نقطه کتاب خود به دانیل چندلر ارجاع داده. یکی در صفحه ۳۹ که در پایان مقدمه ای که با عنوان «کلیات - تمهیدی بر نشانه شناسی» نوشته، آورده است: «اما از همه مهم تر رویکرد دانیل چندلر در یادداشت های اینترنتی و به خصوص کتاب اخیر او موسوم به «مقدمات و مبادی نشانه شناسی» بهره ها برده ام و چارچوب بحث ها را به تأسی از این پژوهنده تنظیم نموده ام.» و دیگری در صفحه ۱۷۹ که ذیل مبحث «روش ها و روابط میان متنی» به کتاب «نشانه شناسی برای مبتدیان» ارجاع داده و آدرس اینترنتی دانیل چندلر دات کام را به عنوان منبع آورده است. پس تا این جاما با دو کتاب متفاوت از یک نویسنده واحد (دانیل چندلر) رو به روییم.

یکی یک کتاب اینترنتی با عنوان «نشانه شناسی برای مبتدیان» و دیگری یک کتاب چاپی با عنوان «مقدمات و مبادی نشانه شناسی» (Semiotics: the Basics) از انتشارات راتلج.آن طور که از فهرست کتا ب دوم- که آن را در سایت آمازون می توان پیدا کرد- بر می آید، این دو کتاب تفاوت هایی با هم دارند (چون ظاهراً چندلر در نسخه اینترنتی تجدید نظر کرده است) و ضیمران هم از دومی استفاده نکرده، بلکه عیناً با حذف تعداد قابل توجهی از صفحات، کتاب اول را به فارسی برگردانده و رفرنس های انگلیسی آن را هم دقیقاً در پائین صفحات آورده است. جالب تر این که ارجاعش به سایت دانیل چندلر دات کام هم اشتباه است. دانیل چندلر دات کام یک سایت اقتصادی قرض و معامله است و هیچ ربطی به نشانه شناسی ندارد. کتاب اینترنتی چندلر درباره نشانه شناسی در یکی از صفحات فرعی یک سایت دانشگاهی قابل دسترسی است:

www.aber.ac.uk/media/dacuments/s4b/semiotic.html

راه ساده تر برای رسیدن به این کتاب آن است که در گوگل به جست وجوی Semiotics (نشانه شناسی) بروید. یکی از همان اولین ارجاع ها به «نشانه شناسی برای مبتدیان» خواهد بود.

۲- فصل بندی کتاب «درآمدی بر نشانه شناسی هنر» دقیقاً مثل «نشانه شناسی برای مبتدیان» است با ذکر چند نکته:

اول این که فصل های اول و آخر کتاب فارسی را من نتوانستم در نسخه انگلیسی پیدا کنم. فصل اول کلیاتی است که ظاهراً مؤلف (مترجم؟) خودش در باب تاریخچه نشانه شناسی نوشته و البته شماری از جملاتی که در این فصل تألیفی ذیل شان به کتابی انگلیسی ارجاع داده شده از کتاب دانیل چندلر ترجمه شده اند و رفرنس انگلیسی هم مربوط به چندلر است. فصل آخر هم با عنوان «نشانه شناسی هنرهای تصویری» در کتاب چندلر وجود ندارد ولی منابع انگلیسی بعضاً همان منابعی است که در کتاب چندلر هم به آن ها ارجاع داده شده و بنابراین می توان حدس زد این فصل هم با یاری گیری از همان کتاب گرد آمده است. لذا جمله اول این نوشته _ ترجمه طابق النعل بالنعل _ درباره این دو فصل صدق نمی کند.

دوم این که در آغاز برخی فصل ها نویسنده کتاب فارسی چند سطری از خودش اضافه کرده است و به همین خاطر اگر کسی شروع فصل ها را با هم تطبیق کند ممکن است گمراه شود. ولی نگران نباید شد. از پاراگراف های دوم و سوم قضیه درست در می آید. فقط باید توجه داشته باشد که با یک ترجمه مشخص و شسته رفته مواجه نیست. اگر جایی، مثلاً در همین فصل «روش ها و روابط میان متنی» که ضیمران در ابتدایش توضیحاتی درباره ترجمه فارسی اصطلاح Intertextuality آورده، در نسخه انگلیسی به نقل قولی مستقیم از میشل فوکو برخورد کرد، ممکن است در نسخه فارسی این نقل قول غیرمستقیم شده باشد (ص۱۷۷). یا ممکن است حجم عمده ای از متن انگلیسی را نتواند در نسخه فارسی پیدا کند.

سوم این که کتاب انگلیسی ۱۶ فصل دارد و کتاب ضیمران ۱۳ فصل. با توجه به این که فصل آخر کتاب فارسی را در کتاب چندلر نمی توان پیدا کرد، نتیجه این می شود که ضیمران ۴ فصل از کتاب چندلر را در فارسی حذف کرده است. این چهار فصل از این قرارند: جهت های خطاب (فصل ۱۰ کتاب انگلیسی)، انتقاد بر تحلیل نشانه شناختی (فصل ۱۴)، نقاط قوت تحلیل نشانه شناختی (فصل ۱۵) و خودتان انجام دهید: تحلیل نشانه شناختی (فصل ۱۶).

۳ - ضیمران در مقدمه اش گفته است که «این نوشتار بر پایه درس هایی فراهم شده که نگارنده در دوره دکترای پژوهش هنر ایراد نموده». در این باره چند نکته باید مورد اشاره قرار گیرد.

اولاً که این کتاب نه بر پایه درس ها بلکه بر پایه مطالعه کتاب دانیل چندلر و ترجمه و تلخیص آن در زبان فارسی فراهم شده.

ثانیاً کتاب چندلر به طور کلی درباره نشانه شناسی است، خیلی هم کتاب خوبی است، ربط مستقیمی هم به نشانه شناسی هنر ندارد. اضافه کردن فصلی در انتها با عنوان «نشانه شناسی هنرهای تصویری» دلیل نمی شود که اسم کتابی را که درباره مقدمات نشانه شناسی است بگذاریم «درآمدی بر نشانه شناسی هنر». بهتر بود اسم کتاب باشد: «درآمدی بر نشانه شناسی، به ضمیمه فصلی در باب نشانه شناسی هنرهای تصویری _ نوشته دانیل چندلر، ترجمه و تلخیص محمد ضیمران». آن وقت هیچ کسی هم شاکی نمی شد. هنوز هم دیر نشده، می توان جلد کتاب را عوض کرد؛ خصوصاً که طراحی خوبی هم ندارد.

۴ _ ضیمران البته انصافاً مترجم خوبی است. تطبیق برخی پاراگراف ها نشان می دهد که هم به زبان انگلیسی و هم به فارسی بسیار مسلط است و نثرش در زبان فارسی هیچ جا  آزاردهنده نیست. فقط بعضی وقت ها صفحه بند نتوانسته به خوبیِ کتاب چندلر، کتاب فارسی را از کار درآورد. (مثلاً جدول های صفحات ۱۰۳، ۱۰۵ و ۱۵۳ کتاب فارسی.)

۵ _ ظاهراً ضیمران به این خاطر عنوان کتاب را تغییر داده که محتویات آن را در کلاس های درس دکترای پژوهش هنر تدریس کرده و برای همین اسمش را گذاشته نشانه شناسی هنر. جالب است بدانید چندلر در مقدمه کتاب خود _ که البته در کتاب ضیمران نیامده _ گفته است: «من این کتاب را در سال ۱۹۹۴ برای خودم و دانشجویانم در سال سوم لیسانس در دانشگاه ویلز نوشتم ... آن زمان به عنوان یک معلم احساس می کردم نویسندگان کتاب های مختلفی که درباره نشانه شناسی وجود دارد، باید واقعاً از خودشان خجالت بکشند. معنا زمانی ساخته می شود که فریبندگی اثر برای طیف گسترده ای از خوانندگان قابل درک باشد، درحالی که اغلب کتاب های موجود انگار به دنبال گیج کردن، کسل کردن و تا حد ممکن غامض جلوه دادن قضیه بودند.» او سپس اشاره می کند که می خواسته عنوان کتابش را بگذارد «نشانه شناسی برای مبتدیان» اما «در سال ۱۹۹۷ کتابی با همین عنوان به چاپ رسید. به همین خاطر خواستم عنوان کتابم را «نشانه شناسی برای مبتدیان واقعی» بگذارم، ولی چاپ دوم کتابی که گفتم با عنوان «درآمدی بر نشانه شناسی» منتشر شد و تغییر عنوان کتاب مرا غیرضروری کرد.»

در واقع کتابی که برای دانشجویان سال سوم لیسانس نوشته شده، در ایران به دانشجویان دکترای پژوهش هنر تدریس می شود.

۶- روشن است که قضیه فراتر از «چارچوب بحث ها» و این حرف هاست (به استثنای فصل های اول و آخر کتاب فارسی). اما آن چیزی که آدم را دچار تنش می کند، حذف و تلخیص های فراوان کتاب چندلر است که باعث شده نسخه فارسی تبدیل به روایتی ناقص از آن کتاب بسیار مهم _ که اینک سال هاست روی اینترنت بینندگان فراوان دارد _ بشود.

علاوه بر متن کتاب، کتاب چندلر پر است از عکس ها و تصاویری که او آنها را ضمن شرح دیدگاه های نشانه شناختی، تفسیر کرده است. اما بیش از ۹۵ درصد این تصاویر در متن فارسی حذف شده اند. علاوه بر این تلخیص متن نیز در فارسی بسیار به کتاب لطمه زده . مثلاً فصل مربوط به محور جانشینی در کتاب ضیمران ۲۰ صفحه فارسی است و در نسخه انگلیسی بیش از ۳۰ صفحه.

به عنوان نمونه یک صفحه از کتاب فارسی را با اصل انگلیسی اش تطبیق کنید. مثلاً صفحه ۱۰۰ را انتخاب می کنیم که گویی از روی شانس انتخاب شده است. اولاً که اصل تصاویر رنگی آرم های اپل و IBM اینجا حذف شده. ثانیاً قبل از آن که پاراگراف آخر صفحه ۱۰۰ فارسی شروع شود (پاراگرافی که اولش آمده:«در حوزه فلسفه می توان...») در کتاب انگلیسی بیش از ۴ صفحه نوشته و جدول هست و بعد بحث دکارت پیش کشیده می شود. همه اینها در نسخه فارسی حذف شده اند.
کلیک کنید.