روزنامه شرق، سه شنبه ۹ دی ۱۳۸۲ - ۶ ذیقعده ۱۴۲۴ - ۳۰ دسامبر ۲۰۰۳

خان اسمایلی : حمله به عراق همه چیز را در این کشور دگرگون ساخت. در سال ۲۰۰۴ تأثیرات این تحول به سراسر خاورمیانه سرایت خواهد کرد.

تغییرات در خاورمیانه می تواند به همان شدت تغییرات سال های پایانی دهه ۸۰ و اوایل دهه ۹۰ در اروپای شرقی و شوروی سابق باشد، به همان اندازه شدید و تأثیرگذار. اما تغییرات در خاورمیانه یک فرق اساسی با تغییرات در کشورهای کمونیستی سابق دارد. با سقوط شوروی سابق امید جانشین ترس شد. اما در خاورمیانه هنوز ترس دست بالاتر را در اختیار دارد. اما این به معنای ناامیدی و اندوه نیست. با وجود اوضاع به هم ریخته و خونباری که از آغاز فرآیند بازسازی عراق به وجود آمده، نشانه های امیدوارکننده ای نیز به چشم می  خورند. در واقع نقطه دیگر داغ خاورمیانه _ فلسطین، اسرائیل _ است که در آن چندان امیدی برای دستیابی به صلح وجود ندارد.

تحت هر شرایطی که به موضوع خاورمیانه نگریسته شود، باید اعتراف کرد اقدام آمریکا در برکناری صدام حسین از قدرت، تأثیر غیرقابل انکاری بر تمام منطقه داشت. به نظر می رسد این کار آمریکا شبیه انداختن سنگی در گودال پر از تعفن بوده است و اکنون با گذشت چند ماه امواج این برخورد تمام جهان عرب و یا کشورهای منطقه را در برگرفته است.

اگر مردم سالاری در عراق پا بگیرد، تأثیرات بسیار عمیقی بر سایر کشورهای جهان عرب خواهد داشت. علاوه بر آن، اگر دولت آینده عراق دولتی فدرال باشد، مردم سایر کشورهای منطقه به این باور خواهند رسید که یک دولت غیرمتمرکز نیز می تواند از کارایی لازم برخوردار باشد.

کردهای شمال عراق از شکوفایی نسبی اقتصاد برخوردارند و به نظر می رسد دیگر تمایلات جدایی طلبانه از خود بروز نمی دهند. جامعه جهانی تشیع در ناآرامی و تشویش به سر می برد اما به نظر می رسد اکثریت شیعیان عراق که با نفوذ ترین گروه جامعه عراق را تشکیل می دهند تمایلی برای درهم آمیختن مذهب و حکومت ندارند.

سنی هایی که از سال ۱۹۲۰ یعنی سال به وجود آمدن کشور عراق بر این سرزمین حکم می رانده اند بزرگترین بازندگان عراق بدون صدام خواهند بود. اما اگر امنیت به خیابان ها بازگردد و تولید نفت از سطح پیش از جنگ فراتر رود و خدمات عمومی به ویژه آب و برق به وضعیت مطلوبی برسد آنگاه می توان انتظار فرمانبرداری بیشتری از عراقی های سنی داشت.

آمریکایی ها تحت لوای سازمان ملل سهم بیشتری از بازسازی عراق را به سایر کشورها خواهند داد، هر چند ایالات متحده همچنان بر ایفای نقش اصلی در بازسازی عراق اصرار خواهد کرد. عراقی ها زودتر از آنچه پیش بینی می شد قدرت و مسئولیت های حکومتی را تحویل خواهند داد. تهیه پیش نویس قانون اساسی کار دشواری خواهد بود اما در عین حال اقدامی اساسی برای برگرداندن قدرت به عراقی هاست. اگر همه چیز بر وفق مراد پیش رود مردم عراق در سال ۲۰۰۴ شاهد برگزاری همه پرسی درباره قانون اساسی کشور خود خواهند بود.

پیشرفت درخور توجه در عراق حتی می تواند تأثیر مثبتی بر جریان صلح فلسطین و اسرائیل داشته باشد. هر چند اگر اوضاع عراق در سال ۲۰۰۴ وخیم تر هم نشود باز چندان امیدی برای دستیابی به صلح بین اعراب و اسرائیل وجود ندارد. نقشه راهی که جورج بوش با تلاش فراوان آن را طراحی کرده است چه دور انداخته شود چه نشود، بازچارچوب زمانی این طرح برای ایجاد یک کشور مستقل فلسطینی در سال ۲۰۰۵ دست نیافتنی خواهد بود و چرخه ترسناک سرکوب و خشونت بین دو طرف درگیر ادامه خواهد یافت.

در این میان اسرائیلی ها به ساختن دیوار عظیم جداسازی بین اسرائیل و مناطق اشغالی کرانه غربی ادامه خواهند داد، آنها امیدوارند با این کار خاک اسرائیل را از حملات مبارزان فلسطینی دور نگه دارند. این کار باعث افزایش نفرت، فقر و ناامیدی در میان فلسطینیان خواهد شد. مردم فلسطین در حالی که همچنان در سرزمین های محصور خود زندانی  هستند شاهد اشغال بخش های بیشتری از سرزمین های خود توسط اسرائیلی ها خواهند بود.

این دیوار حائل بر روی خط تقسیم سال ۱۹۶۷ اسرائیل و فلسطین بنا نخواهد شد بلکه حلقه های امنیتی جدیدی را پیرامون یک منطقه وسیع تر یهودی نشین در مناطق اشغالی تشکیل خواهد داد. بنابراین اگر یک دولت فلسطینی نیز در این محدوده شکل می گرفت درچارچوب طرح جدید اسرائیل، در همان مراحل اولیه تحت فشار قرار گرفته و استقلال خود را از دست می داد. حتی با وجود چنین دیواری، حملات انتحاری در اتوبوس ها و کافه ها ادامه خواهد یافت. اما در مورد نزدیک ترین کشورها به درگیری اعراب و اسرائیل باید گفت، مصر تحت حکومت حسنی مبارک پیر، به رکود اقتصادی خود ادامه خواهد داد، اردن که با زیرکی سلطان عبدالله در جریان جنگ عراق، توانست نام خود را در لیست کشورهای دوست آمریکا ثبت کند، از اوضاع بهتری برخوردار است. اما حتی در اردن نیز (که فلسطینی ها بیش از نیمی از جمعیت را تشکیل می دهند) سلطان عبدالله از امنیت کابل برخوردار نخواهد بود. رژیم سوریه با رهبری بشاراسد روز به روز ضعیف تر خواهد شد.

در سال ۲۰۰۴ لبنان شاهد برگزاری دو انتخابات ریاست جمهوری و انتخابات عمومی خواهد بود. لبنان نیز در وضعیت لرزانی به سر می برد؛ اقتصاد این کشور ضعیف و نااستوار است و توازن شکننده ای بین اقلیت های این کشور برقرار است.

اما کشوری که با بیشترین تغییرات و تحولات اضطراب آور در وسعتی به مراتب گسترده تر از همسایگانش روبه روست عربستان سعودی است. حمله آمریکا به عراق بار دیگر باعث به وجود آمدن نوساناتی در همسایگان این کشور نفت خیز شده است.

احتمالاً در سال ۲۰۰۴ عربستان سعودی شاهد شورش ها و تهدیدات بیشتری بر علیه حکام سعودی خواهد بود. فهد شاه بیمار این کشور احتمالاً سال ۲۰۰۴ را به چشم نخواهد دید، هر چند مردم عربستان سال هاست مرگ او را پیش بینی می کنند. اگر سلطان بیمار سعودی بمیرد سئوال بزرگی پیش روی حاکمیت عربستان است. این سئوال که جانشین مسلم فهد، شاهزاده عبدالله ۷۹ ساله با چه اعصاب، مهارت و آینده نگری، نسل جدیدی از سیاستمداران را پرورش خواهد داد تا بدین ترتیب سنت دیرینه انتقال قدرت به برداران پیر و فرتوت سعودی پایان یابد. استقرار حکومتی، دموکراتیک، شیعه گرا در عراق ثروتمند، برای سعودی هایی که قادر به ایجاد اصلاحات در کشورشان نیستند خطرناک خواهد بود.در چنین دریای متلاطم و نامطمئنی، تنها یک امر محتوم و واضح است؛ «القاعده و دوستانش فرصت خوبی برای ضربه زدن به آمریکا و هر گروهی که با آمریکا همکاری می کند پیدا کرده اند.» همان طور که بوش بارها تکرار کرده است، غلبه بر چنین دشمنانی کار ساده ای نیست. القاعده در سال ۲۰۰۴ و پس از آن به پیروزی های مرگباری دست خواهد یافت. تنها هدف موجه در مبارزه با القاعده، محدود کردن آنها و تغییر فضایی است که چنین گروه  هایی در آن پرورش می یابند. اهمیت دستیابی به این هدف خود بیانگر اهمیت ایجاد عراقی آرام و مبتنی بر عدالت و رعایت حقوق اقلیت هاست.

دبیر سرویس خاورمیانه و آفریقا اکونومیست