«اگر دیدگاهش درباره زمین و مالکیت آن اجرا می شد، به قطع اکنون پدیده نامطلوب رانت خواری در کشور وجود نداشت.»
این گفته ای بود که دکتر عادل پیغامی بر زبان آورد، اما آیا به واقع چنین است؟ آیا دیدگاه های او تا این میزان کارآمدی دارد؟ آیا اجرای ثمربخش این دیدگاه ها در لبنان را می توان به نقاط دیگر دنیا و زمانه های دیگر، به ویژه ایران قرن چهاردهمی تسری داد؟ اصلا اقتصاد اسلامی را می توان جامه علم پوشاند؟ با این پرسش بود که به حضور در این نشست ترغیب شدم.

پرده اول: اقتصاد اسلامی؛ علم یا مکتب؟
«اقتصاد اسلامی علم است یا مکتب؟» این استاد دانشگاه برای پاسخ به چنین پرسشی، به علم به معنای ساینس (science) اشاره کرد و با توجه به جدید بودن این پدیده، آموزه ها و نظریه های 1400 سال پیش را علم ندانست و واژه مکتب را برای آن به کار برد.
او کتاب «رهیافت های اقتصادی اسلام» را که پیش رویش بود ورق زد و با خواندن جمله ای از آن، نظر نویسنده را منطبق بر این بینش دانست، اما «منظور از واژه علم در حدیث «اطلبوا العلم و لو بالصین» چیست؟» این پرسشی بود که دکتر پیغامی مطرح کرد و در ادامه کلام، برای پاسخ به آن، تقسیم بندی ارسطو درباره علم را توضیح داد: ارسطو علم را به دو گونه نظری و عملی تقسیم می کند.
شرح این دو گونه علم و تفاوت هایشان موضوع صحبت بعدی نویسنده کتاب «اقتصاد هترودوکس» بود. ایشان پس از آن، سخن خویش را چنین ادامه داد: صاحب نظران غربی ساینس را برای علم نظری به کار می برند و مرادشان از ایدئولوژی، علم عملی است. بر این اساس، نویسنده کتاب «رهیافت های اقتصادی اسلام» علم اقتصاد اسلامی را در دسته علوم عملی قرار می دهد.

پرده دوم: تفاوت «فلسفه اقتصادی اسلامی» و «فلسفه اقتصاد اسلامی»
حساسیت جناب آقای عادل پیغامی در به کار گیری اصطلاحات، ذهن را متوجه وجود تفاوتی میان دو عبارت «فلسفه اقتصادی اسلامی» و «فلسفه اقتصاد اسلامی» می کرد، اما این تفاوت چه بود؟
دکتر عادل پیغامی برای شرح تفاوت ها به معادل های انگلیسی این دو اصطلاح اشاره کرد. ایشان در برابر «فلسفه اقتصاد اسلامی» عبارت «philosophy of Islamic economic» را قرار داد و «Islamic economic philosophy» را معادل «فلسفه اقتصادی اسلامی» دانست و در ادامه گفت: فلسفه اقتصاد اسلامی معرفتی درجه دو، اما فلسفه اقتصادی اسلامی معرفتی درجه اول است؛ برای مثال اگر نظریه مالکیت در اسلام براساس عقل و نقل بیان شود، در حیطه فلسفه اقتصادی اسلامی قرار می گیرد، اما نگاه معرفت شناختی به انواع علم اقتصاد، معرفتی درجه دو و فلسفه علم اقتصاد است که اگر براساس مبانی اسلامی باشد، فلسفه اقتصاد اسلامی نام می گیرد.

پرده سوم: نقطه عطف روشن اندیشی حوزه علمیه
معاون پژوهشی دانشگاه امام صادق علیه السلام پیش قدمان در اقتصاد اسلامی را علمای اهل سنت دانستند و در این باره گفت: گرچه دنیای تسنن زودتر از دنیای تشیع به عرصه اقتصاد اسلامی وارد شد، میراث اقتصادی و نگاه های نظام مند اقتصادی فقها در عالم تشیع قوی تر و غنی تر است».
با وجود این پیش قدمی، آن که دکتر پیغامی در حوزه اقتصاد اسلامی عالمی بی مانند و نقطه عطف روشن اندیشی حوزه علمیه می خواند امام موسی صدر، نویسنده مقالات کتاب «رهیافت های اقتصادی اسلام» است. ایشان در این باره گفت: آنچه امام موسی صدر را از علمای زمان خویش متمایز می کند تحصیلات دانشگاهی ایشان در کنار تحصیلات حوزوی است. ایشان تنها روحانی فاضلی است که از میان حوزویان آن زمان در رشته اقتصاد (حقوق اقتصاد) تحصیل کرد و در کنار آن در زمینه تحصیلات حوزوی به درجه اجتهاد رسید.
موضوع دیگری که این عالم اقتصاد را در نظر دکتر پیغامی خاص می سازد اولین بودن در طرح مباحث اقتصاد اسلامی است. ایشان در این باره افزودند: امام موسی صدر در سال های 1337 و 1338 با راه اندازی مجله «مکتب اسلام» به انتشار مقالات خویش در حوزه اقتصاد اسلامی دست زدند. این در حالی است که علمای دیگر از جمله آیت الله طالقانی دیرتر از ایشان به این مباحث ورود پیدا کردند.
وجه تمایز سوم امام موسی صدر از دیدگاه دکتر عادل پیغامی نوع ورود ایشان به مباحث اقتصاد اسلامی است. ایشان این دیدگاه خویش را چنین شرح دادند: امام موسی صدر وقتی وارد مباحث اقتصادی شدند به بحث های فلسفه اقتصادی و اخلاقیات اقتصادی اکتفا نکردند. شهیدان مطهری و بهشتی و آیت الله طالقانی اگر به اقتصاد وارد شدند در همان حدود باقی ماندند، اما امام موسی صدر نگاه نظام مند به اقتصاد داشتند. بحث های ایشان اگرچه فلسفی نیز هست، جنس جدیدی دارد که نمونه اش دیده نشده است. آنچه امام موسی صدر مطرح نمود در شهید محمدباقر صدر به بلوغ رسید، اما پس از آن دیگر تکرار نشد.
این استاد دانشگاه برای روشن سازی جدید بودن بحث های اقتصادی امام موسی صدر، به دانش اقتصاد اشاره کرد و گفت: فلسفه اقتصاد، فلسفه اقتصادی، اخلاق اقتصادی و... شاخه های دانش اقتصاد هستند، اما خود دانش اقتصاد چند پرسش بنیادین دارد که هر که بدانها پاسخ دهد وارد شاخه اصلی دانش اقتصاد شده است. این پرسش های بنیادین عبارت اند از: تولید، توزیع و مصرف. علت اینکه شهید صدر توجه بسیاری از عالمان حتی غیرمسلمانان را به خود جلب کرده پاسخ های او به این پرسش هاست.
دکتر عادل پیغامی وجه چهارم تفاوت امام موسی صدر با علمای دیگر را در ورود ایشان به بحث موضوع شناسی دانست و گفت: فقهای کنونی به موضوع شناسی وارد نمی شوند و کار نظری خود را به حکم شناسی محدود می کنند. این مسئله به ویژه در اقتصاد، موسیقی و... دیده می شود، اما امام موسی صدر و شهید صدر وارد بحث موضوع شناسی شدند. فقهای قدیم نیز به این عرصه وارد می شدند. راه حل شیخ بهایی برای تقسیم آب زاینده رود نمونه ای از این ورود است.
تفاوت فقه سنتی و فقه امام موسی صدر و شهید صدر موضوع بخش بعدی سخنان این استاد دانشگاه بود که چنین بیان شد: فقه سنتی وظیفه خود را بیان فقه مکلف می داند، اما فقه صدرین بیان تئوری اداره انسان است. این دو عالم بزرگوار معتقدند ما مکلف نیستیم بدانیم معصوم چگونه زندگی می کرد و آن گونه زندگی کنیم؛ ما مکلفیم بدانیم اگر پیامبر امروز بودند چگونه عمل می کردند. آنها دین را برای انسان می دانند که آن را براساس دیدگاه خلیفه اللهی مطرح می کنند. با توجه به این اصل پایه ای است که این دو عالم و فقیه شهیر از تقدم آزادی بر عدالت سخن می گویند و بر کرامت انسانی تأکید می کنند.
دکتر عادل پیغامی، نویسنده و محقق در حوزه اقتصاد اسلامی و معاون پژوهشی دانشگاه امام صادق علیه السلام، در نشست درس گفت و گوی «رهیافت های اقتصادی اسلاماز اندیشه های امام موسی صدر و مقایسه ای با آثار اقتصادی شهید صدر» از مقام علمی بالای صدرین (امام موسی صدر و شهید صدر) سخن گفت، اما نقدهایی را هم بر آرای این علمای بزرگوار وارد دانست؛ با این حال، مطالعه و تعمق در آثار آنها را بر شرح این نقدها مقدم دانست.
در جلسه نخست از سلسله نشست‌های اقتصاد اسلامی کانون اندیشه جوان، که با همکاری موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر و همچنین دارالصدر قم، سه شنبه 27 مرداد 1394 در سالن نشست های کانون اندیشه جوان برگزار شد، دکتر عادل پیغامی نخست مبانی فکری و فقهی امام موسی صدر و شهید صدر را توضیح دادند و پس از آن کارشناس برنامه، جناب آقای دکتر رضوی پور، پرسش هایی را مطرح کردند. پاسخ های دکتر پیغامی به این پرسش ها پایان بخش این قسمت از برنامه بود. بخش سوم و پایانی برنامه نیز به پرسش های حضار جلسه و پاسخ بدانها اختصاص یافت.

منبع: / سایت / باشگاه اندیشه
سخنران : عادل پیغامی
خبرنگار : زهرا کولیوند