مقدمه
عصر حاضردر پرتو دانش و فناوری شاهد تحولات بی شماری است که گسترش امکانات ارتباطی در رأس آنها قرار دارد. در چنین شرایط زمانی، اینترنت، ماهواره ها و رسانه ها ی گوناگون با انتقال اطلاعات همزمان، معلومات و مبادله افکار و عقاید نقش زیادی در تحولات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی دارند. پیشرفت فناوری و در راستای آن توسعه وسایل ارتباطی – اطلاعاتی، که رابطه ای مستقیم با مردم دارند و بر افکار عمومی مؤثرند، بیانگر اهمیت آن در تمامی ابعاد جامعه جهانی است. به گفته کارشناسان ارتباطات، قرن حاضر، عصر تبادل اطلاعات است.
بنابراین امروزه کشورها برای دستیابی به اهداف و منابع خود در سایر نقاط جهان، از این فناوری ها بهره های فراوان می برند. از جمله مواردی که این فناوری ها به کار گرفته می شوند، عملیات روانی است. در این نوشتار تلاش می شود ویژگیها و چگونگی بکارگیری فناوریهای ارتباطی – اطلاعاتی به ویژه رسانه ها در عملیات روانی بررسی گردد.

فناوری های ارتباطی – اطلاعاتی به مثابه قدرت نرم
انقلاب اطلاعاتی – ارتباطی، عرصه دگرگونی فناوری است که سبب بروز تحول عمده در ساختار قدرت گردیده و ارکان سه گانه انقلاب صنعتی را که شامل حاکمیت ملی، اقتصاد ملی و قدرت نظامی و استراتژیک بود، تغییر داده است.«رابرت کوهین » و «جوزف نای» معتقدند که انقلاب اطلاعاتی و ارتباطی به عنوان پدیده ای ملموس، فراگیر و اثرگذار تأثیر به سزایی بر منابع قدرت می گذارد چنانکه در قرن 21، احتمالا فناوری های اطلاعاتی- ارتباطی مهمترین منبع قدرت شناخته خواهند شد.قدرت نرم افزاری به گونه ای محسوس در اقناع فرهنگ از طریق برنامه های تلویزیونی اثر گذار است و تردیدی نیست که ساز و کارهای فناوری های ارتباطی - اطلاعاتی، همچون ماهواره و پرتو امواج نامرئی شبکه های الکترونیکی جهانی، تار و پودهای قدرت تمدنهای آینده را تشکیل خواهند داد. بنابراین در عصر انقلاب اطلاعاتی- ارتباطی، دسترسی به قدرت فناوری اطلاعاتی، اصلی ترین ابزار برخورداری از قدرت نرم و آرام یا قدرت معنوی در مقابل قدرت سخت و خشن و یا قدرت مادی می باشد. شایان ذکر است که عملکرد قدرت سخت و خشن برای اجبار دیگران به انجام کارهایی از طریق به کارگیری تهدیدات یا امتیازات استوار است؛ در حالی که قدرت نرم و آرام از طریق جذب و متقاعد کردن دیگران به پیروی و پذیرفتن ارزشها، اصول و قواعد و نمادهای قدرت مذکور به اهداف ملی و بین المللی خود نایل می شود.
بر اساس آنچه ذکر شد با ظهور و گسترش روز افزون انقلاب اطلاعاتی – ارتباطی، طبیعت سیاست ها و الگوی اعمال قدرت، متحول شده و ضرورت توسعه شیوه های الکترونیکی و رایانه ای بر همگان آشکار گردیده است. چرا که استفاده کنندگان را قادر ساخته تا بتوانند به بهترین نحو ممکن بهره کافی ببرند. تحولات شگرفی که در فناوریهای ارتباطی– اطلاعاتی رخ داده، نظیر انفجار اطلاعات، انقلاب اطلاعاتی و تأثیراتی که رسانه ها در شکل گیری افکار عمومی جهانی داشته اند (به ویژه پس از توسعه فناوریهای عظیم ارتباطی) در کنار پیدایش جامعه اطلاعاتی دیگر امور عادی به نظر می رسند و نیازی به بحث و گفتگوی بیشتر ندارند. شبکه های رایانه ای، ماهواره ها و تلویزیونهای جهانی، بسیاری از مفروضات و اصول پیشین قدرت را به چالش طلبیده اند و چنان جغرافیای جدیدی از مناسبات قدرت را در سطح جهان پدید آورده اند که تا بیست سال پیش حتی تصورش هم غیر ممکن بود. جغرافیای جدید، جغرافیایی است مجازی و بن مایه مقاومتهای سیاسی فرهنگی که ناگزیر باید درهمین فضای الکترونیکی عرض اندام کند. امروزه، اهمیت فناوری های ارتباطی اطلاعاتی به خصوص رسانه های نوین از کار ویژه خاص خود به عنوان کانالهایی نشئت می گیرد که سیاستمداران و دولتمردان از طریق آنها می کوشند تا مخاطبان آن سوی مرزها را تحت تأثیر قرار دهند، چرا که رسانه ها ابزار مناسب قدرت نرم محسوب می شوند که از توانایی لازم و مؤثری برای نفوذ در افکار عمومی آن سوی مرزها برخوردارند. این ویژگی وسایل اطلاعاتی – ارتباطی جدید زمینه ساز به کارگیری گسترده و روز افزون عملیات روانی و اقناع افکار عمومی کشورهای هدف (آماج) شده است.

ویژگیهای عملیات روانی در عصر ارتباطات - اطلاعات
امروزه جنگیدن با استفاده از اصول و ابزارها و شیوه های جدید نبرد، از قبیل جنگ اطلاعاتی، استعمار نو، آپارتاید اطلاعاتی، سیاست های الکترونیکی و غیره در جهت اعمال قدرت ظاهرا خیر خواهانه و سالم تر ولی درعین حال با قدرت عمل و تخریب بیشتری صورت می گیرد. «پل ویریلیو» در این باره می گوید: «اینک دیگر جنگیدن بدون تأثیرگذاری روانی معنا ندارد» سلاح به همان اندازه که از خصیصه ویرانگری برخورداراست با قوه ادارک نیز پیوند دارد» در اینجا اشاره ویریلیو به استفاده از فناوریهای نوین ارتباطی و بهره گیری از آنها در عملیات روانی در کنار جنگ فیزیکی مطرح می شود.
گفتنی است پیشرفت علم و تغییر ماهیت اطلاعات به حدی رسیده که دقایقی پس از وقوع یک حادثه در نقطه ای از جهان، تنها به یاری اینترنت می توان از تمام جزئیات اخبار مطلع شد. اهمیت رسانه های نوین وتأثیر بسزایی که انواع آنها، به ویژه شبکه های خبری ماهواره ای و اینترنت در پیشبرد عملیات روانی توسط دولتها دارند، به ویژگیهای جدید آنها بر می گردد.
در عصر ارتباطات و اطلاعات، رسانه های نوین، جغرافیای جنگ را گسترش داده اند.
به بیان روشن تر، صحنه جنگ دیگر محدود به میادین نزاع و درگیری نیست، بلکه مردمی که تصاویر زنده جریان نبرد را از گیرنده های خود دریافت می کنند، به نوعی خود را در همان فضا احساس می کنند. رسانه ها قادرند تصاویر، اخبار، گزارشها و مصاحبه هایی را گزینش و پخش کنند که افکار عمومی بین المللی را در سمت و سوی مورد نظر خود راهبری کنند و حتی نقشی به مراتب بیش از آنچه تا کنون مطرح شده ایفا کنند. این بعد از اثرگذاری رسانه ها طی جنگهای خلیج فارس به خوبی مشخص شد. تصرف کویت توسط عراق و سپس آزاد شدن آن نشان داد که یک دولت می تواند باقی بماند حتی اگر به طور فیزیکی توسط کشورهای دیگری اشغال شده باشد. اگر دولتی بتواند بر صفحه تلویزیون وجود داشته باشد، قادر است به موجودیت و نقش آفرینی خود ادامه دهد.
سرزمین کویت اشغال شد، اما دولت آن همچنان در قلمرو رسانه ها باقی ماند. امیر کویت در مدت زمانی که کشورش به اشغال کشور عراق درآمده بود، شرکت هیل – نولتون را با هزینه ای معادل 8/10 میلیون دلار به خدمت گرفت. شرکت مذکور که انتقال پیامهای رژیم کویت را برعهده داشت، با هدف افزایش تنفر از صدام و ایجاد همدردی با قربانیان تجاوز عراق، در یک عملیات روانی، برنامه هایی را پیرامون سوء استفاده های جنسی سربازان عراقی از کودکان کویتی پخش کرد. این نوع برنامه ها در مقایسه صدام با هیتلر نقش مؤثری داشت.
از دیگر ویژگیهای عملیات روانی جدید غربالگری، تحریف و دستکاری اطلاعات از سوی رسانه ها است.
«والتنر» معتقد است که در دنیای امروزی، اثر بخشی عملیات روانی رسانه ها بیش از هر چیز منوط به غربالگری اطلاعات سرسام آوری است که منابع خبری درباره گروه ها، اقوام و ملل آماج جمع آوری می کنند. برای نمونه غربالگری، تحریف و دستکاری اطلاعات از جمله ترفندهای روانی مرسومی است که در عملیات رسانه های امریکا علیه مارکوس در مکزیک و نیز در عملیات آن در کشور هائیتی، پاناما، حمله هوایی به لیبی، عملیات توفان صحرا و حمله اخیر به عراق از آن بهره فراوان برده شد. به تعبیر پترسون رسانه ها با دستکاری و تحریف، اطلاعات سفید را سیاه، زشت را زیبا، اشغالگری را آزادیبخشی، آزدیخواهی را تروریسم و... می نامند و شگفت آنکه افکار عمومی نیز ناهشیارانه مفتون این عملیات فریب آمیز روانی می شوند.
با توجه به نقش پراهمیت فناوریهای ارتباطی در عملیات روانی اکنون دولتها با استفاده از این ابزار به شیوه های گوناگون روحیه طرف مقابل را تضعیف می کنند. فرستادن پیام از طریق پست الکترونیکی برای ترغیب مقامات و نظامیان به تسلیم در مقابل دریافت پول، انتشار اخبار کذب مربوط به تسلیم شدن برخی رهبران و فرماندهان و.. نمونه هایی از راهکارهایی است که دولتها از فناوریهای ارتباطی – اطلاعاتی در عملیات روانی استفاده می کنند. لازم به ذکر است که در تهاجم اخیر آمریکا به عراق نیز از این شیوه استفاده گردید. نقش فناوریهای ارتباطی – اطلاعاتی جدید در عملیات روانی به گونه ای گسترش یافته که صاحب نظران اصطلاح «جنگ رسانه ای » را مورد استفاده قرار می دهند. در شرایط فعلی استراتژیستهای نظامی در عملیات روانی به جنگ رسانه ای متوسل می شوند.
اثرگذاری فناوری های ارتباطی - اطلاعاتی در عملیات روانی (چندنمونه عینی) در این مبحث جهت تشریح تأثیرفناوریهای ارتباطی – اطلاعاتی در عملیات روانی به چند نمونه مثال عینی اشاره می شود.

شوروی و اروپای شرقی
در چارچوب فروپاشی شوروی، فناوریهای ارتباطی- اطلاعاتی فاصله ایجاد شده میان توانمندی ها و قدرت رقابت اقتصادی غرب و شرق را که پیش تر از سال 1980 شروع شده بود. افزایش داد. در واقع شوروی، اهمیت چندانی برای انقلاب ارتباطی – اطلاعاتی قائل نبود و نه تنها توانایی پیوستن به این انقلاب را نداشت، بلکه به نوعی حتی در مقابل آن مقاومت هم می کرد. به دنبال ایجاد جنگ اطلاعاتی غرب (عملیات روانی از طریق فناوریهای اطلاعاتی- ارتباطی) و در رأس آن ایالات متحده آمریکا علیه شوروی، تبلیغات ضد کمونیستی افزایش یافت و در اذهان عموم، چهره ای امید بخش و آزادی بخش از غرب متصور شد. ناتوانی یا عدم تمایل شوروی، خصوصا در زمان گورباچف در جلوگیری از اشاعه اطلاعات و دانش در میان شهروندان نظام کمونیستی، به فروپاشی این نظام و سایر اجزاء و بخشهای دولتهای کمونیستی شرقی انجامید. در پی این رویداد تشکیل احزاب سیاسی جدید از سوی رسانه های اطلاعاتی غربی تشویق گردید و به یمن فناوری اطلاعاتی، موج تحولات و تغییرات آرام و غیر خشونت آمیز، به طور کاملاً گسترده هدایت شدند. این گونه فناوریها توانستند توانایی رهبران مخالف در سازماندهی و جلب حمایت از آنها را تقویت کنند، به طوری که از طریق ارسال تصاویر تلویزیونی در سراسر جهان، توانایی و راهکارهای رهبری حکومتهای موجود در این کشورها را تضعیف نمودند، به خصوص با پخش تصاویر عملیات رهبران مخالف و مردم و عملیات کشورهای غربزده در حمایت از این گونه مخالفتها به اهداف خود نزدیک تر شوند. چنانکه مشاهده می شود، به دنبال عدم بهره مندی اتحاد جماهیر شوروی از رشد و توسعه و دستاوردهای انقلاب اطلاعاتی – ارتباطی، حتی از توان عظیم نظامی خود نیز نتوانست استفاده کند.
در واقع دور از واقعیت نیست اگر گفته شود که غرب در فرو ریختن دیوار برلین، از وجود دستگاههای اطلاع رسانی بین المللی، تلویزیون و فاکس بهره برداری کرده است. در پراگ به سال 1988، تظاهرات کنندگان و معترضان به حاکمیت کمونیستها، در مقابل دوربین های شبکه تلویزیونی سی.ان.ان راه می رفتند و در اعتراض به پلیس ضد شورش چکسلواکی شعار می دادند: در جهان شما را می بینند مردم دیگر کشورهای اروپای شرقی نیز حرکت ضد کمونیستی و تلاش در این جهت را از طریق شبکه های اطلاع رسانی جهانی تماشا می کردند، بدین ترتیب جدیت و شجاعت شورش و اعتراض در میان آنها نیز تقویت می گردید.

جنگ خلیج فارس
در جنگ خلیج فارس نیز تغییرات فناورانه و همزمان سازی وقوع یک رویداد و گزارش آن در پخش تلویزیونی، پوشش خبری 24 ساعته تلویزیون جهانی وشبکه خبری کابلی سی.ان.ان از جنگ خلیج فارس، زمینه بروز حادثه ای رسانه ای در مقیاسی وسیع و با پوشش تقریباً گسترده را فراهم آورد. جنگ خلیج فارس پیروزی تصویر بر واقعیت و منطق را به نمایش گذاشت. در آن جنگ، فناوریهای نوین ارتباطی این امکان را فراهم نمود که واژه ها و تصاویر، در زمان مناسب برای صدها میلیون نفر در سراسر جهان مخابره شود.
تصویر آنچنان بیننده را محصور خود می کند که گویی ما خود شاهد آن بوده ایم. انگاره هایی که بدین منظور برنامه ریزی شده بودند تا حس پیروزی را به مخاطب القاء کند و به نتیجه ای نایل شود که واقعیت و منطق نمی توانست به آن دست یابد.
در جنگ 2003 آمریکا با عراق، نقش فناوری های نوین ارتباطی – اطلاعاتی در ایجاد عملیات روانی علیه رژیم صدام وارد مرحله جدید با ابعاد گسترده تر شد. رسانه های غربی، قبل از حمله آمریکا به عراق طی برنامه ریزی هماهنگی، عملیات روانی همه جانبه ای علیه این رژیم به راه انداخته و افکار عمومی جهان را ضد این کشور تحریک نمودند در هنگام جنگ نیز رسانه های غربی اخبار یکسویه ای از وقایع جنگ ارائه می دادند و به القاء پیروزی قاطعانه نیروهای ائتلاف می پرداختند.
نیروهای ائتلاف علاوه بر تاسیس رادیو در عراق، از اینترنت نیز با هزینه بسیار پایین و تجهیزات کم حجمی چون web cam و labtop که امکان ارایه گزارش از خط مقدم را برای شبکه های خبری فراهم می کرد، استفاده های زیادی نمودند. فناوریهای ماهواره ای و رایانه ای، فضای سایبرنتیکی خاصی را به وجود آوردند به طوری که برای خانواده هایی که به تلویزیون و رایانه دسترسی داشتند، مرز میان واقعیت و مجاز در هم ریخته بود. آنها با ارسال تصاویر مستقیم جنگ، احساس حضور در صحنه نبرد را به مخاطب القاء می کردند و آنها را در نبرد علیه دشمن با خود همراه می کردند. در حمله نظامی سال 2003 نیروهای ائتلاف علیه عراق، ارسال پست الکترونیکی به نظامیان بلند پایه عراقی و تحریک آنان به نافرمانی علیه دستورات نظامی، از موارد دیگر استفاده از اینترنت در عملیات روانی بود و همچنان که اشاره شد، طی دو جنگ آمریکا علیه عراق در سالهای (1991) و(2003)، وسایل ارتباط جمعی آمریکا برای فریب و اغوای مخاطبان، جنگ نظامی را به عرصه جنگ رسانه ای کشاندند. در این نبرد تبلیغاتی، استفاده از روشهای تصویر سازی رسانه ای و دور کردن ذهن مخاطبان از واقعیت جنگ مورد توجه واقع شده به خصوص در جنگ دوم که این مورد پیشرفته تر و تکامل یافته تر بود. نیروهای ائتلاف برای تخریب روحیه دشمن و القاء شکست به آنها وهمچنین معرفی خود به عنوان ناجی عراقی ها از شر دیکتاتوری حاکم، از فناوریهای اطلاعاتی – ارتباطی جدید بهره برداری فراوان بردند، در واقع اثر بخشی این فناوریها، در عملیات روانی علیه دشمن آزمایش گردید.

نتیجه
فناوریهای اطلاعاتی – ارتباطی جدید، مفهوم و شیوه های عملیات روانی را متحول کرده و آن را وارد مرحله جدیدی نموده اند که به جنگ اطلاعاتی یا جنگ رسانه ای موسوم گردیده است.
اصولاً یکی از ارکان عملیات روانی در طول تاریخ، ابزار و وسایل ارتباطی- اطلاعاتی بوده است، به طوری که جنگ جهانی اول را جنگ روزنامه ای، جنگ جهانی دوم را جنگ رادیویی و جنگ ویتنام را جنگ تلویزیونهای سیاه و سفید، جنگ دوم خلیج فارس را جنگ ماهواره ای و جنگ سوم خلیج فارس را جنگ رسانه های مدرن نامیده اند. در این روند مرحله به مرحله ساز و کارهای عملیات روانی پیچیده تر و با گستره وسیع تری دنبال می شود. که در عصر ارتباطات و اطلاعات نیز این مسئله با جهش قابل ملاحظه ای در استفاده از فناوریهای ارتباطی- اطلاعاتی در عملیات روانی پی گیری می شود، چرا که فناوریهای ارتباطی- اطلاعاتی جدید موجب افزایش کارایی و کارآمدی عملیات روانی در پی گیری اهداف و مقاصد کشور شده است. اکنون با استنتاج از مطالب مذکور، نکات زیر در جمع بندی حایز اهمیت می باشد:
- فناوریهای ارتباطی- اطلاعاتی جدید، سبب پیچیدگی عملیات روانی شده است. بنابراین درک مقابله با ساز و کارهای آن، هشیاری زیادی را می طلبد.
- عملیات روانی در عصر حاضر، با توجه به ویژگیهای وسایل ارتباطی- اطلاعاتی جدید (سرعت، قابلیت پخش گسترده جهانی، ارزان بودن و در دسترس بودن) دیگر منحصر به زمان وقوع جنگ نمی باشد، بلکه در زمان صلح نیز فعال است.
- عملیات روانی اکنون، بسار زیرکانه، غیر مستقیم، نامحسوس ولی در عین حال نسبت به گذشته تاثیر گذارتر است.
- با توجه به نکات فوق، لزوم استفاده و بهره گیری کشورها از فناوریهای ارتباطی- اطلاعاتی برای انجام عملیات روانی، و یا در جهت مقابله با آن گریز ناپزیر است.

منبع: / سایت / باشگاه اندیشه
نویسنده : جواد سوری