انقلاب فناوریهای ارتباطی - اطلاعاتی، به ویژه پیدایش رسانه‌های الکترونیکی جدید، تمام شئون زندگی انسانها را متأثر نموده است. امروزه، وسایل ارتباط جمعی از طریق انتقال اطلاعات و مبادله افکار، نقش عمده‌ای را در شکل‌گیری افکار عمومی جهان بازی می‌کنند. بر این اساس می‌توان گفت که انسانها اکنون محصور ارتباطات و اطلاعاتی هستند که از طریق ابزار و وسایل گوناگون، ذهن آنها را در راستای اهداف از پیش تعیین شده خود حرکت می‌دهند.

مقدمه
در تاریخ عملیات روانی، نوشتار به عنوان وسیله‌ای اثرگذار و به عنوان یکی از مهم‌ترین فناوریهای ارتباطی گذشته مورد استفاده قرار می‌گرفت. در قرن شانزدهم میلادی و ظهور صنعت چپ، استفاده از اطلاعات در امر عملیات روانی کاملاً متحول گردید؛ در نتیجه نقش نوشتار که اینک عمومیت یافته بود، پررنگ‌تر شد. در این برهه، به خصوص در دوره‌های اخیر استفاده از کتاب و نشریات در میدان جنگ، جهت تضعیف روحیه طرف مقابل بسیار رواج یافت. 1
تحول عمده‌ای که در استفاده از وسایل ارتباطی - اطلاعاتی در عملیات روانی صورت گرفت، بهره‌برداری از رسانه‌های الکترونیکی است که با اختراع رادیو (حدود یک قرن پیش) وارد فاز جدیدی شد.
آلمان در جنگ جهانی دوم از رادیو، جهت پیشبرد اهداف خود در عملیات روانی و بهره‌برداری از آن علیه کشورهای مورد هجوم استفاده فراوانی برد، چنانکه اصطلاح رادیوی سری یا آنچه اغلب رادیوی سیاه نامیده می‌شود، از جنگ جهانی دوم رایج شد. در آن زمان آلمانها پس از اشغال کشورهای مورد هجوم، از ایستگاههای رادیویی آن کشورها برای فریفتن دشمنان خود استفاده می‌کردند اما، پس از آن امریکاییها در بهره‌گیری از اینگونه ایستگاهها، از دیگران پیشی گرفتند. آنها در کشورهای آماج خود، پیش از تهاجم، بعد و یا حین اشغال، از فرستنده‌های سیار استفاده می‌کردند، اما اغلب عناوینی که برای رادیوی سیار خود برمی‌گزیدند، اسامی رادیوهای کشورهای مورد آماج بود. برای نمونه، آنها در جنگ ویتنام رادیو سیار خود را رادیو ویتنام آزاد نام نهادند.
امریکایی‌ها با سوء استفاده از این نام در صدد برآمدند تا نظرات و نگرشهای مردم ویتنام شمالی را به هوشی‌مینه و شوروی تغییر دهند. شواهد مربوط به یک دهه جنگ ویتنام، بیانگر موفقیت رادیوی سری امریکاییها در نیل به برخی اهداف تاکتیکی و عملیاتی در ویتنام است. 2
طی دهه‌های 1960 و 1970 با فراگیر شدن تلویزیون، استفاده از این وسیله در عملیات روانی نیز شیوع پیدا کرد. امریکاییها در این زمان با پوشش خبری جنگ از طریق تصاویر تلویزیونی، نتیجه معکوس گرفتند، افکار عمومی با دیدن صحنه‌های نبرد علیه جنگ موضع گرفته و حمایت خود را از دولت کاهش دادند؛ در نتیجه امریکا در جنگ شکست خورد.
در جریان جنگ سرد نیز عملیات روانی بین دو اردوگاه، از طریق رسانه‌های الکترونیکی (رادیو و تلویزیون) جریان داشت. رادیو اروپای آزاد نقش مؤثری در تحریک افکار عمومی کشورهای اروپای شرقی و فروپاشی نظامهای کمونیستی این کشورها ایفا نمود.
استفاده از رسانه‌ها در طول جنگ‌های محدود، در دهه 80 توسط امریکا پی‌گیری شد. نقطه اوج استفاده از فناوریهای ارتباطی - اطلاعاتی در عملیات روانی، در جنگ اول خلیج‌فارس (سال 1991) صورت گرفت. تغییرات فناورانه همانند همزمان‌سازی وقوع یک رویداد و گزارش آن در پخش تلویزیونی، پیدایش سرویس خبری 24 ساعته تلویزیون جهانی و شبکه‌های خبری کابلی، جنگ خلیج‌فارس را به حادثه‌ای رسانه‌ای، آن هم در مقیاسی وسیع و با پوشش تقریباً گسترده و سریع مبدل ساخت. 3
در جنگ امریکا علیه افغانستان و سپس جنگ سوم خلیج‌فارس و اشغال عراق توسط امریکا، وسایل ارتباط جمعی نقش مهم و تأثیرگذاری بر افکار عمومی مردم جهان داشتند. اهمیت این موضوع را می‌توان در نحوه گزارش اخبار و اطلاعات مربوط به فجایع انسانی دریافت، چرا که در طول حملات نیروهای متحد و مخالفتهای مردمی اکثر نقاط دنیا با جنگ، نیروهای متحد با سانسور اخبار و اطلاعات مربوط به جنگ، به خوبی نشان دادند که در شرایط جنگی نیز می‌خواهند تمامی دستگاههای خبری و رسانه‌ها در خدمت منافع آنان قرار گیرد. طی جنگ اخیر، فناوریهای ارتباطی - اطلاعاتی جدید، نقش بسزایی را در عملیات روانی ایفا نمودند. در این جنگ، استفاده از تلویزیون ماهواره‌ای و اینترنت (ارسال ایمیلهای تهدیدآمیز) در کنار رادیو و سایر رسانه‌های سنتی، مورد توجه امریکاییها قرار گرفت. 4
انقلاب فناوریهای ارتباطی - اطلاعاتی، به ویژه پیدایش رسانه‌های الکترونیکی جدید، تمام شئون زندگی انسانها را متأثر نموده است. امروزه، وسایل ارتباط جمعی از طریق انتقال اطلاعات و مبادله افکار، نقش عمده‌ای را در شکل‌گیری افکار عمومی جهان بازی می‌کنند. بر این اساس می‌توان گفت که انسانها اکنون محصور ارتباطات و اطلاعاتی هستند که از طریق ابزار و وسایل گوناگون، ذهن آنها را در راستای اهداف از پیش تعیین شده خود حرکت می‌دهند.
فناوری‌های ارتباطی - اطلاعاتی در حوزه عملیات روانی نیز کاربرد فراوانی یافته‌اند. در واقع عملیات روانی و یا به تعبیر دیگر تأثیر و نفوذ در افکار و رفتار سایر دول و ملل که کارگزاران آن را در جهت اهداف و مقاصد خود پی‌ریزی می‌کنند، امروزه از طریق فناوری‌های ارتباطی - اطلاعاتی به خصوص رسانه‌های نوین، رو به گسترش نهاده است. فناوری‌های مذکور، شیوه‌های عملیات روانی را متحول و سازوکارهای انجام عملیات روانی را وارد مرحله جدیدی نموده‌اند. این نوشتار سعی دارد، نقش فناوری‌های جدید ارتباطی و اطلاعاتی در عملیات روانی را مورد بررسی قرار دهد، بدین منظور پس از تعریف عملیاتی مفاهیم اصلی، مختصری از پیشینه وسایل ارتباطی - اطلاعاتی در عملیات روانی ذکر شده و در نهایت، تأثیر این فناوری‌ها در عملیات روانی با ذکر چند نمونه بررسی می‌گردد.
مفهوم ارتباطات
به تعبیر ادومین امری ارتباطات در معنای عام یعنی: «فن انتقال اطلاعات، افکار و رفتارهای انسانی از یک شخص به شخص دیگر.» چارلز کولی نیز ارتباط را سازوکاری می‌داند که از خلال آن روابط انسانها برقرار شده و گسترش می‌یابد. 5
بنابراین ارتباط، انتقال پیام به دیگری و اساس شکل‌گیری جامعه انسانی است که ماهیت جوامع فعلی بر پایه آن تعریف می‌شود. روابط انسان بر اساس ارتباط پدید می‌آید و تمامی مظاهر فکری و ابزار انتقال آن در مکان و زمان بر پایه این سازوکار توسعه می‌یابد. 6
میکی اسمیت نیز به طور مفید و مختصر ارتباطات را اینگونه تعریف می‌کند: «فرایند انتقال اطلاعات، احساسها، حافظه و افکار در میان مردم.»7 به طور کلی «ارتباطات، در برگیرنده روند مبادله اطلاعات به مفهوم عام و یا به عبارتی به مثابه پیوند و اجتماع ابزارها و تکنیکها، جهت انتقال اطلاعات تلقی می‌شود.»

تحول مفهوم ارتباطات
پس از انقلاب صنعتی و رشد روزافزون فناوری، حوزه عملکرد و مفهوم ارتباطات نیز متنوع گردید، چنانکه در پایان قرن بیستم انقلاب سوم فناوری در حوزه ارتباطات و کیفیت اطلاعات گسترده قابل دسترس، آن هم به شیوه‌ای انقلابی و بی‌سابقه، زمینه‌ساز ظهور رسانه‌های الکترونیکی در سطح جهانی شد. 8 به واسطه پیشرفتهای فنی ارتباطات و افزایش فرصتها برای تعامل اطلاعات، کالاها و اندیشه‌ها بیشتر، سریع‌تر و با هزینه کمتر مبادله می‌شوند؛ بنابراین توانمندیهای مردم برای برقراری ارتباطات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی گسترش یافته است.
از آنجا که جوهره اصلی تمدن و فرهنگ در عصر حاضر، ترکیبی از فناوری، نظامهای ارتباطاتی جهانی، همراه با تولید، انتقال و پردازش اطلاعات است، لذا انقلاب ارتباطاتی دگرگونیهای عمیق و گسترده‌ای را در زندگی انسانها ایجاد کرده است. 9 به اعتقاد مانوئل کاستلز‌: «در عصر ارتباطات، فاصله زمانی و مکانی به واسطه گستردگی و پیچیدگی ابزارهای اطلاع‌رسانی محو شده و نظم طبیعی دوران قدیم یا چارچوبهای مکانیکی جهان صنعتی به یمن دانش اطلاعاتی از بین رفته است. لذا حضور در مکان معنای تازه‌ای به خود گرفته که می‌تواند تعیین‌کننده ارتباط شخص با جامعه شبکه‌ای و یا طرد و حذف او از این امکان فراگیر و در عین حال انحصاری باشد.»10 که «با محوریت رسانه - اطلاعات صورت می‌گیرد»، 11 زیرا جهان جدید به صورت شبکه درآمده؛ شبکه تنومندی که بافت اصلی و تاروپود آن را اطلاعات و نظام ارتباطات تشکیل می‌دهد. 12 بنابراین تغییر مفهوم ارتباطات را می‌بایست در بطن زندگی معاصر، یعنی گذر انسانها از سادگی به پیچیدگی ارزیابی نمود. 13 که بی‌تردید این امر نیز تحت تأثیر مستقیم فناوریهای ارتباطی - اطلاعاتی صورت گرفته است.

فناوری‌های ارتباطی - اطلاعاتی نوین (CITS)
انقلاب کنونی در فناوریهای ارتباطی - اطلاعاتی، روابط انسانی را به سطح جدید و پیچیده‌ای ارتقاء داده است. فناوریهای ارتباطی - اطلاعاتی نوین، مهم‌ترین نیروی پویا در پیشبرد فرایند جهانی‌شدن و دگرگونیهای جاری در فعالیتهای انسانی هستند؛ به خصوص شبکه‌های الکترونیکی که به نوعی زیرساخت اصلی جهانی‌شدن، محسوب می‌شوند. بنابر استدلال دیوید هلد و آنتونی مک گرو و بسیاری دیگر از محققین جهانی‌شدن، این فناوریها مهم‌ترین عناصر تعیین‌کننده شاکله جهانی‌شدن هستند.
همانطور که اشاره گردید، انقلابی که حول فناوری‌های ارتباطی - اطلاعاتی به وقوع پیوسته، زمینه‌ساز تغییر پارادایم فناوری، از فناوری صنعتی به فناوری اطلاعاتی گردیده14؛ به طوری که امروزه به میزان برخورداری کشورها از اطلاعات و فناوریهای ارتباطی مبین مقدار قدرت آنها در عرصه بین‌المللی است. از این رو می‌توان اذعان داشت که فناوریهای ارتباطی و اطلاعاتی، منبع قدرت ملی و شاید به عنوان مهم‌ترین ابزار قدرت کشورها مطرح شده‌اند.
در تعریفی که از فناوری‌های ارتباطی - اطلاعاتی شده است، آن را: «مجموعه‌ای از ماشینها، یعنی کامپیوترها، تلفنها، داده‌پردازها، روباتها، ماهواره‌ها، تلویزیونهای کابلی و غیره دانسته‌اند که از طریق نرم‌افزار، فعال می‌شوند.»
مانوئل کاستلز نیز فناوری‌های ارتباطی - اطلاعاتی را: «مجموعه‌ای همگرا از فناوری‌ها و میکروالکترونیک‌ها، کامپیوتینگ‌ها (شامل ماشینها و نرم‌افزارها) ارتباطات راه دور، مخابره و پخش الکترونیک‌های نوری می‌داند.»15

مفهوم عملیات روانی
اندیشمندان، دیدگاههای متفاوتی درباره عملیات روانی دارند، به همین دلیل ارائه تعریفی مشخص و یا حدی معین برای این عملیات، کار ساده‌ای نمی‌باشد. برخی معنای عملیات روانی را به فعالیتهایی که به طور مشخص در قلمرو و صلاحیت نیروهای مسلح قرار دارد، محدود می‌کنند؛ بنابراین آن را تلاشی می‌دانند که بیشتر بر تبلیغ برای مخاطبان خاص و پشتیبانی از مأموریتهای نظامی معین، متمرکز است. 16
یکی از تعاریف اولیه عملیات روانی، در دهه 1950، از سوی وزارت دفاع امریکا ارائه شد. آنها «استفاده اصولی از تبلیغات و فعالیتهای ارتباطی توسط یک دولت یا مجموعه‌ای از دولتها، به منظور تأثیرگذاری بر نظرات، احساسات، موضع‌گیریها و رفتار گروههای دوست، دشمن و یا بی‌طرف، در راستای تحقق سیاستهای دولت یا دولتهای مزبور و اهداف آنها» را عملیات روانی نامیدند. 17
پل لاینبرگر در کتاب جنگ روانی، این مفهوم را در معنای محدود آن تعریف می‌کند. وی بر این باور است که: «عملیات روانی استفاده از تبلیغات بر ضد دشمن، همراه با اقدامات عملی است که دارای ماهیت نظامی، اقتصادی یا سیاسی می‌باشد.» اما تلقی وی از معنی وسیع عملیات روانی «کاربرد برخی قسمتهای روان‌شناسی، به منظور کمک به کوششهایی که درعرصه امور سیاسی، اقتصادی ونظامی صورت می‌گیرند»، می‌باشد. 18
برخی دیگر بر این باورند که عملیات روانی مجموعه اقداماتی است که یک کشور برای اثرگذاری و نفوذ بر عقاید و رفتار دولت و ملت سایر کشورها در جهت مطلوب است که با ابزارهایی غیر از ابزار نظامی، سیاسی و اقتصادی صورت می‌گیرد. طرفداران این نگرش، اغلب بر این باورند که تبلیغات جزء اصلی و اساسی عملیات روانی است، اما تمام آن را شامل نمی‌شود. 19
اصطلاحات مترادف فراوانی به جای عملیات روانی به کار رفته که صلاح نصر در کتاب معروف خود، جنگ روانی به هیجده عنوان اشاره می‌کند که ما در این نوشتار دو عنوان از مشهورترین آنها را معرفی می‌کنیم.
اصطلاح «جنگ سیاسی»‌ را نخستین‌بار انگلیسی‌ها در خلال جنگ جهانی دوم مورد استفاده قرار دادند. یک روزنامه رسمی انگلیسی، مفهوم جنگ سیاسی را اینگونه تعریف می‌کند: «جنگ سیاسی یکی از اشکال نزاع بین دولتهاست که هر یک از طرفهای درگیر، سعی دارند با استفاده از شیوه‌های غیر مسلحانه، اراده خود را تحمیل کنند، بنابراین سلاح عمده در جنگ سیاسی، فعالیت مشترک دیپلماسی و تبلیغات می‌باشد.»
بعدها این اصطلاح در محافل علمی امریکایی نیز به کار گرفته شد. هدف اساسی جنگ سیاسی: تخریب، تضعیف و در صورت امکان - از بین بردن دشمن به وسیله مانورهای دیپلماتیک، فشار اقتصادی و دادن اطلاعات درست یا نادرست تحریک، ارعاب، خرابکاری، ایجاد ترس و وحشت و محروم ساختن دشمن از دوستان و حامیان وی می‌باشد. 20
اصطلاح دیگری که جایگزین جنگ روانی شده و امروزه کاربرد وسیعی یافته، اصطلاح «عملیات روانی» می‌باشد که عبارت است از:
«عملیاتهای مدون برای ارسال اطلاعات و اخبار گزینش شده به مخاطبان، جهت تأثیر بر هیجانات، انگیزه‌ها، شیوه استدلال و در نهایت رفتار دولتها، سازمانها، گروهها و افراد آماج.»21
به گفته گلن هدف اصلی عملیات روانی، تغییر نگرشها و رفتار آماجها در راستای اهداف و مقاصد کارگزاران عملیات روانی است. او اصول عملیات روانی را چنین تعریف می‌کند: «تهیه یک پیام بر اساس آنچه واقعیت پنداشته می‌شود، و یا انتخاب و تهیه پیامی که موجب شکل‌گیری برداشت مثبت در مخاطبان آماج می‌شود.»22
دو دهه پس از جنگ جهانی دوم، دکترین‌های عملیات روانی در مورد ماهیت، کاربرد و نقش آن در روابط بین‌المللی مدرن در امریکا و اروپا، به سوی اجماع نظر حرکت کردند. بدین ترتیب، صاحب‌نظران پذیرفتند که مفهوم اساسی عملیات روانی دستکاری عقاید، از طریق به‌کارگیری یک یا چند رسانه ارتباطی و یا به تعبیری، ناتوان‌کردن دشمن برای عمل و عکس‌العمل است. 23
براساس آنچه ذکر شد، عملیات روانی از جمله جدیدترین سلاحهای جنگی معاصر، علیه فکر، عقیده، شجاعت، اطمینان و میل به جنگیدن محسوب می‌شود. شایان ذکر است که عملیات روانی، جنگ به معنای سنتی آن نیست. بلکه وسیله‌ای است که به تحقق راهبرد ملی کشور، چه در هنگام صلح و چه در هنگام جنگ، کمک می‌کند. در این نبرد کلیه امکانات کشور از جمله توانایی‌های سیاسی، اقتصادی، نظامی و سایر نیروهایی که تعامل آنها با یکدیگر موجودیت جامعه و شکل آن را تعیین می‌کنند، به کار گرفته می‌شوند. اهداف و مقاصد عملیات روانی بیشتر از طریق فناوریهای ارتباطی - اطلاعاتی، به ویژه رسانه‌ها قابل حصول است. این اهداف عبارتند از: 24
1- از بین بردن امید مخاطبان و یا جناح مقابل؛
2- ایجاد بی‌اعتمادی نسبت به رهبران جناح مقابل؛
3- ایجاد شکاف در بین جامعه مخاطب؛

فناوری‌های ارتباطی - اطلاعاتی و عملیات روانی
عصر حاضر، در پرتو دانش و فناوری، شاهد تحولات بی‌شماری است که گسترش امکانات ارتباطی در رأس آنها قرار دارد. در چنین شرایط زمانی، اینترنت، ماهواره‌ها و رسانه‌های گوناگون با انتقال اطلاعات هم‌زمان، معلومات و مبادله افکار و عقاید نقش زیادی در تحولات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی دارند. 25 پیشرفت فناوری و در راستای آن توسعه وسایل ارتباطی - اطلاعاتی، که رابطه‌ای مستقیم با مردم دارند و بر افکار عمومی مؤثرند، بیانگر اهمیت آن در تمامی ابعاد جامعه جهانی است. به قول کارشناسان ارتباطات، قرن حاضر، عصر تبادل اطلاعات‌‌ است. بنابراین امروزه کشورها برای دستیابی به اهداف و منافع خود در سایر نقاط جهان، از این فناوریها بهره‌های فراوان می‌برند. از جمله مواردی که این فناوری‌ها به‌کار گرفته می‌شوند، عملیات روانی است. 26

فناوری‌های ارتباطی - اطلاعاتی به مثابه قدرت نرم
انقلاب اطلاعاتی - ارتباطی، معرکه فناوری است که سبب بروز تحولی عمده در ساختار قدرت گردیده و ارکان سه‌گانه انقلاب صنعتی را که شامل حاکمیت ملی، اقتصاد ملی و قدرت نظامی و استراتژیک بود تغییر داده است. رابرت کوهین‌ و جوزف نای معتقدند که انقلاب اطلاعاتی و ارتباطی به عنوان پدیده‌ای ملموس، فراگیر و اثرگذار، تأثیر بسزایی بر منابع قدرت می‌گذارد چنانکه در قرن 21، احتمالاً فناوریهای اطلاعاتی - ارتباطی مهم‌ترین منبع قدرت شناخته خواهند شد. قدرت نرم‌افزاری به گونه‌ای محسوس در اقناع فرهنگ از طریق برنامه‌های تلویزیونی اثرگذار است و تردیدی نیست که سازوکارهای فناوریهای ارتباطی - اطلاعاتی، همچون ماهواره و پرتو امواج نامرئی شبکه‌های الکترونیکی جهانی، تاروپودهای قدرت تمدنهای آینده را تشکیل خواهند داد. 27 بنابراین در عصر انقلاب اطلاعاتی - ارتباطی، دسترسی به قدرت فناوری اطلاعاتی، اصلی‌ترین ابزار برخورداری از قدرت نرم و آرام یا قدرت معنوی در مقابل قدرت سخت و خشن و یا قدرت مادی می‌باشد. شایان ذکر است که عملکرد قدرت سخت و خشن برای اجبار دیگران به انجام کاری، از طریق به‌کارگیری تهدیدات یا امتیازات استوار است؛ در حالی که قدرت نرم و آرام، از طریق جذب و متقاعد کردن دیگران به پیروی و پذیرفتن ارزشها، اصول، قواعد و نمادهای قدرت مذکور به اهداف ملی و بین‌المللی خود نائل می‌شود. 28
براساس آنچه ذکر شد، با ظهور و گسترش روزافزون انقلاب اطلاعاتی - ارتباطی، طبیعت سیاستها و الگوهای اعمال قدرت، متحول شده و ضرورت توسعه شیوه‌های الکترونیکی و رایانه‌ای بر همگان آشکار گردیده است، چرا که استفاده‌کنندگان را قادر ساخته تا بتوانند به بهترین نحو ممکن بهره کافی ببرند. تحولات شگرفی که در فناوریهای ارتباطی - اطلاعاتی رخ داده، نظیر انفجار اطلاعات، و انقلاب اطلاعاتی و تأثیراتی که رسانه‌ها در شکل‌گیری افکار عمومی جهانی داشته‌اند (به ویژه پس از توسعه فناوریهای عظیم ارتباطی) در کنار پیدایش جامعه اطلاعاتی دیگر اموری عادی به نظر می‌رسند و نیازی به بحث و گفتگوی بیشتر ندارند. شبکه‌های رایانه‌ای، ماهواره‌ها، تلویزیونهای جهانی، بسیاری از مفروضات و اصول پیشین قدرت را به چالش طلبیده‌اند29 و چنان جغرافیای جدیدی از مناسبات قدرت را در سطح جهان پدید آورده‌اند که تا بیست سال پیش حتی تصورش هم غیرممکن بود. جغرافیای جدید، جغرافیایی است مجازی و بن‌مایه مقاومتهای سیاسی وفرهنگی که ناگزیرباید درهمین فضای الکترونیکی عرض اندام کند. 30 امروزه، اهمیت فناوریهای ارتباطی - اطلاعاتی به خصوص رسانه‌های نوین از کار ویژه خاص خود به عنوان کانالهایی نشئت می‌گیرد که سیاستمداران و دولتمردان از طریق آنها می‌کوشند تا مخاطبان آن سوی مرزها را تحت تأثیر قرار دهند، چرا که رسانه‌ها ابزار مناسب قدرت نرم محسوب می‌شوند که از توانایی لازم و مؤثری برای نفوذ در افکار عمومی آن سوی مرزها برخوردارند. 31 این ویژگی وسایل ارتباطی - اطلاعاتی جدید زمینه‌ساز به‌کارگیری گسترده و روزافزون عملیات روانی و اقناع افکار عمومی کشورهای هدف (آماج) شده است.

ویژگی‌های عملیات روانی در عصر ارتباطات - اطلاعات
امروزه جنگیدن با استفاده از اصول و ابزارها و شیوه‌های جدید نبرد، از قبیل جنگ اطلاعاتی، استعمار نو، آپارتاید اطلاعاتی، سیاستهای الکترونیکی و غیره در جهت اعمال قدرت ظاهراً خیرخواهانه و سالم‌تر ولی در عین حال با قدرت عمل و تخریب بیشتری صورت می‌گیرد. 32 پل ویریلیو در این باره می‌گوید: «اینک دیگر جنگ بدون بازنمایی و تسلیحات پیشرفته، بدون تأثیرگذاری روانی معنا ندارد. سلاح به همان اندازه که از خصیصه ویرانگری برخوردار است با قوه ادراک نیز پیوند دارد.»33 در اینجا اشاره ویریلیو به استفاده از فناوریهای نوین ارتباطی و بهره‌گیری از آنها در عملیات روانی در کنار جنگ فیزیکی مطرح می‌شود.
گفتنی است پیشرفت علم و تغییر ماهیت اطلاعات به حدی رسیده که دقایقی پس از وقوع یک حادثه در نقطه‌ای از جهان، تنها به یاری اینترنت می‌توان از تمام جزئیات اخبار مطلع شد. 34 اهمیت رسانه‌های نوین و تأثیر بسزایی که انواع آنها، به ویژه شبکه‌های خبری ماهواره‌ای و اینترنت در پیشبرد عملیات روانی توسط دولتها دارند، به ویژگی‌های جدید آنها برمی‌گردد.
در عصر ارتباطات و اطلاعات، رسانه‌های نوین، جغرافیای جنگ را گسترش داده‌اند. به بیان روشن‌تر، صحنه جنگ دیگر محدود به میادین نزاع و درگیری نیست، بلکه مردمی که تصاویر زنده جریان نبرد را از گیرنده‌های خود دریافت می‌کنند، به نوعی خود را در همان فضا احساس می‌کنند. رسانه‌ها قادرند تصاویر، اخبار، گزارشها و مصاحبه‌هایی را گزینش و پخش کنند که افکار عمومی بین‌المللی را در سمت و سوی مورد نظر خود راهبری کنند و حتی نقشی به مراتب بیش از آنچه تاکنون مطرح شده، ایفا کنند. این بعد از اثرگذاری رسانه‌ها طی جنگهای خلیج‌فارس به خوبی مشخص شد. تصرف کویت توسط عراق و سپس آزاد شدن آن نشان داد که یک دولت می‌تواند باقی بماند حتی اگر به طور فیزیکی توسط کشور دیگری اشغال شده باشد. اگر دولتی بتواند بر صفحه تلویزیون وجود داشته باشد، قادر است به موجودیت و نقش‌آفرینی خود ادامه دهد.
سرزمین کویت اشغال شد، اما دولت آن همچنان در قلمرو رسانه‌ها باقی ماند. امیر کویت در مدت زمانی که کشورش به اشغال کشورش عراق درآمده بود، شرکت هیل - نولتون را با هزینه‌ای معادل 8/10 میلیون دلار به خدمت گرفت. شرکت مذکور که انتقال پیامهای رژیم کویت را بر عهده داشت، با هدف افزایش تنفّر از صدام و ایجاد همدردی با قربانیان تجاوز عراق، در یک عملیات روانی، برنامه‌هایی را پیرامون سوءاستفاده‌های جنسی سربازان عراقی از کودکان کویتی پخش کرد؛ این نوع برنامه‌ها در مقایسه صدام با هیتلر نقش مؤثری داشت. 35
از دیگر ویژگیهای عملیات روانی جدید غربالگری، تحریف و دستکاری اطلاعات از سوی رسانه‌هاست. والتز‌ معتقد است که در دنیای امروزی، اثربخشی عملیات روانی رسانه‌ها بیش از هر چیز منوط به غربالگری اطلاعات سرسام‌آوری است که منابع خبری درباره گروهها و اقوام و ملل آماج جمع‌آوری می‌کنند. به طور مثال غربالگری، تحریف و دستکاری اطلاعات از جمله ترفندهای روانی مرسومی است که در عملیات رسانه‌های امریکا علیه مارکوس در فیلیپین و نیز در عملیات آن کشور در هائیتی، پاناما، حمله هوایی به لیبی، عملیات توفان صحرا و حمله اخیر به عراق از آن بهره فراوان بردند. به تعبیر پترسون رسانه‌ها با دستکاری و تحریف، اطلاعات سفید را سیاه، زشت را زیبا، اشغالگری را آزادیبخشی، آزادیخواهی را تروریسم و … می‌نامند و شگفت آنکه افکار عمومی نیز ناهشیارانه مفتون این عملیات فریب‌آمیز روانی می‌شوند. 36
با توجه به نقش پر اهمیت فناوریهای ارتباطی - اطلاعاتی در عملیات روانی اکنون دولتها با استفاده از این ابزار به شیوه‌های گوناگون روحیه طرف مقابل را تضعیف می‌کنند. فرستادن پیام از طریق پست الکترونیکی برای ترغیب مقامات و نظامیان به تسلیم در مقابل دریافت پول، انتشار اخبار کذب مربوط به تسلیم شدن برخی رهبران و فرماندهان و … نمونه‌ای از راهکارهایی است که دولتها از فناوریهای ارتباطی - اطلاعاتی در عملیات روانی مورد استفاده قرار می‌دهند. لازم به ذکر است که در تهاجم اخیر امریکا به عراق نیز از این شیوه استفاده گردید. 37
نقش فناوریهای ارتباطی - اطلاعاتی جدید در عملیات روانی به گونه‌ای گسترش یافته که صاحب‌نظران اصطلاح جنگ رسانه‌ای را مورد استفاده قرار می‌دهند. در شرایط فعلی استراتژیستهای نظامی در عملیات روانی به جنگ رسانه‌ای متوسل می‌شوند.

اثرگذاری فناوری‌های ارتباطی - اطلاعاتی در عملیات روانی (چند نمونه عینی)
در این بخش از مقاله، جهت تشریح تأثیر فناوری‌های ارتباطی - اطلاعاتی در عملیات روانی، به چند مثال عینی در این خصوص اشاره می‌شود. در چارچوب فروپاشی شوروی، فناوری‌های ارتباطی - اطلاعاتی فاصله ایجاد شده میان توانمندی‌ها و قدرت رقابت اقتصادی غرب و شرق را که پیش‌تر از سال 1980 شروع شده بود، ‌افزایش داد. در واقع شوروی سابق، اهمیت چندانی برای انقلاب ارتباطی - اطلاعاتی قائل نبود و نه تنها توانایی پیوستن به این انقلاب را نداشت، بلکه به نوعی حتی در مقابل آن مقاومت هم می‌کرد. به دنبال ایجاد جنگ اطلاعاتی غرب عملیات روانی از طریق فناوریهای اطلاعاتی - ارتباطی و در رأس آن ایالات متحده امریکا علیه شوروی سابق، تبلیغات ضدکمونیستی افزایش یافت و در اذهان عموم، چهره‌ای امیدبخش و آزادی‌بخش از غرب متصور شد. ناتوانی یا عدم تمایل شوروی، خصوصاً‌ در زمان گورباچف در جلوگیری از اشاعه اطلاعات و دانش در میان شهروندان نظام کمونیستی، به فروپاشی این نظام و سایر اجزاء و بخشهای دولتهای کمونیستی شرقی انجامید. در پی این رویداد تشکیل احزاب سیاسی جدید از سوی رسانه‌های اطلاعاتی غربی تشویق گردید و به یمن فناوری‌های اطلاعاتی، موج تحولات و تغییرات آرام و غیرخشونت‌آمیز مردم و نیروهای اصلاح‌طلب این کشورها، به طور کاملاً گسترده هدایت شدند. این گونه فناوری‌ها توانستند توانایی رهبران مخالف در سازماندهی و جلب حمایت از آنها را تقویت کنند، به طوریکه از طریق ارسال تصاویر تلویزیونی در سراسر جهان، توانایی و راهکارهای رهبری حکومت‌های موجود در این کشورها را تضعیف نمودند. به خصوص با پخش تصاویر عملیات رهبران مخالف و مردم و عملیات کشورهای غربی در حمایت از این گونه مخالفتها به اهداف خود نزدیک‌تر شدند. 38 چنانکه مشاهده می‌شود، به دنبال عدم بهره‌مندی اتحاد شوروی از رشد و توسعه و دستاوردهای انقلاب اطلاعاتی - ارتباطی، حتی از توان عظیم نظامی خود نیز نتوانست استفاده کند.
در واقع دور از واقع نیست اگر گفته شود که فروریختن دیوار برلین، از وجود دستگاه‌های اطلاع‌رسانی بین‌المللی، تلویزیون و فاکس بهره‌برداری کرده است. در پراک به سال 1988، تظاهرات کنندگان و معترضان به حاکمیت کمونیست‌ها، در مقابل دوربین‌های شبکه تلویزیونی سی. ان. ان‌ راه می‌رفتند و در اعتراض به پلیس ضدشورش چکسلواکی شعار می‌دادند: جهان شما را می‌بیند. مردم دیگر کشورهای اروپای شرقی نیز حرکت ضدکمونیستی و تلاش در این جهت را از طریق شبکه‌های اطلاع‌رسانی جهانی تماشا می‌کردند؛ بدین ترتیب جدیت و شجاعت شورش و اعتراض در میان آنها نیز تقویت می‌گردید. 39
در جنگ خلیج‌فارس نیز تغییرات فناورانه (همزمان‌سازی وقوع یک رویداد و گزارش آن در پخش تلویزیونی)، پوشش خبری 24 ساعته تلویزیون جهانی و شبکه خبری کابلی سی. ان. ان از جنگ خلیج‌فارس، زمینة بروز حادثه‌ای رسانه‌ای در مقیاسی وسیع و با پوششی تقریباً گسترده را فراهم آورد. 40 جنگ خلیج‌فارس پیروزی تصویر بر واقعیت و منطق را به نمایش گذاشت. در آن جنگ، فناوریهای نوین ارتباطی این امکان را فراهم نمود که واژه‌ها و تصاویر، در زمان مناسب برای صدها میلیون نفر در سراسر جهان مخابره شود.
تصویر آنچنان بیننده را محصور خود می‌کند که گویی ما خود شاهد آن بوده‌ایم، بلکه انگاره‌هایی که بدین منظور برنامه‌ریزی شده بودند تا حس پیروزی را به مخاطب القاء کند و به نتیجه‌ای نائل شود که واقعیت و منطق نمی‌توانست به آن دست یابد. 41
در جنگ دوم امریکا با عراق، نقش فناوریهای نوین ارتباطی - اطلاعاتی در ایجاد عملیات روانی علیه رژیم صدام وارد مرحله‌ای جدید با ابعادی گسترده‌تر شد. رسانه‌های غربی، قبل از حمله امریکا به عراق طی برنامه‌ریزی هماهنگی، عملیات روانی همه‌جانبه‌ای را علیه این رژیم به راه انداخته و افکار عمومی جهان را بر ضد این کشور تحریک نمودند. در هنگام جنگ نیز رسانه‌های غربی اخبار یکسو‌یه‌ای از وقایع جنگ ارائه می‌دادند و به القاء پیروزی سریع و قاطعانه نیروهای ائتلاف می‌پرداختند.
نیروهای ائتلاف علاوه بر تأسیس رادیو در عراق، از اینترنت نیز با هزینه بسیار پایین و تجهیزات کم حجمی چون (Web cam) و (Labtop) که امکان ارائه گزارش از خط مقدم را برای شبکه‌های خبری فراهم می‌کرد، استفاده‌های زیادی نمودند. 42 فناوریهای ماهواره‌ای و رایانه‌ای، فضای سایبرنتیکی خاصی را به وجود آوردند طوری که برای خانواده‌هایی که به تلویزیون و رایانه دسترسی داشتند، مرز میان واقعیت و مجاز درهم ریخته بود. آنها با ارسال تصاویر مستقیم جنگ، احساس حضور در صحنه نبرد را به مردم القاء کرده و آنها را در نبرد علیه دشمن با خود همراه می‌نمودند. 43
در حمله نظامی سال 2003 نیروهای ائتلاف علیه عراق ارسال پست الکترونیکی به نظامیان بلندپایه عراقی و تحریک آنان به نافرمانی علیه دستورات نظامی، از موارد دیگر استفاده از اینترنت در عملیات روانی بود. همچنان که اشاره شد، طی دو جنگ امریکا علیه عراق، در سالهای (1991) و (2003)، وسایل ارتباط جمعی امریکا برای فریب و اغوای مخاطبان، جنگ نظامی را به عرصه جنگ رسانه‌ای کشاندند. در این نبرد تبلیغاتی، استفاده از روشهای تصویرسازی رسانه‌ای و دور کردن ذهن مخاطبان از واقعیت جنگ مورد توجه واقع شد، به خصوص در جنگ دوم که این مورد پیشرفته‌تر و تکامل یافته‌تر بود. نیروهای ائتلاف برای تخریب روحیه دشمن و القاء شکست به آنها و همچنین معرفی خود به عنوان ناجی عراقیها از شر دیکتاتوری حاکم، از فناوری‌های ارتباطی - اطلاعاتی جدید بهره‌های فراوان بردند؛ در واقع اثربخشی این فناوریها، در عملیات روانی علیه دشمن آزمایش گردید. کارکرد منفی رسانه در هنگام جنگ
رسانه‌ها علیرغم کارکرد مثبتی که در ایجاد عملیات روانی علیه دشمن و همگرایی افکار عمومی داخلی دارند، می‌توانند در این زمینه نیز کارکردی منفی از خود بر جای گذارند. رسانه‌ها با پخش اخبار و تصاویر جنگ، در خصوص خسارتهای جنگ و آمار مجروحان و کشته‌شدگان در تضعیف روحیه مردم مؤثرند.
برای نمونه: به دنبال افشای رسانه‌های همگانی جهانی، در مورد به کارگیری سلاحهای حامل اورانیوم ضعیف‌شده از سوی اعضای ناتو، به خصوص ایالات متحده امریکا در جریان بمباران مواضع صربها در کوزوو، موجی از خشم و نفرت نسبت به استراتژیهای ضدانسانی واشنگتن در سراسر جهان، حتی در کشورهای اروپایی، ایجاد شد. همچنین در جریان حمله امریکا به ویتنام، گزارشگران امریکایی از بی‌نظمی و ناهماهنگی نظامیان این کشور، گزارشهای متعددی تهیه و ارسال کردند که در مخالفت افکار عمومی با این جنگ، سهم عمده‌ای داشت. رهبران ایالات متحده این مسئله را یکی از دلایل شکست در ویتنام دانستند. 44 در جنگ خلیج‌فارس نیز، کاخ سفید برای حفظ پشتیبانی و حمایت مردم امریکا، در صدد بود تا از طریق رسانه‌ها به افکار عمومی القاء کند که جنگی بدون خونریزی در جریان است. این در حالی بود که صدام حسین طی انعقاد قراردادی با سی. ان. ان (به ارزش 15 هزار دلار در هفته) سعی داشت آثار حملات صورت گرفته به مناطق مسکونی عراق را در سطحی بین‌المللی ارائه دهد تا دیدگاه مردم امریکا و سایر کشورها نسبت به جنگ تغییر یابد. در این خصوص برخی از گزارشگران شبکه‌های بی. بی. سی و سی. ان. ان، از جمله سیمپسون سدلر و آرنت به گونه‌ای برای صدام تبلیغ می‌کردند که به تدریج آرنت ملقب به گوبلز صدام شده بود. 45 از این رو، پنتاگون در جریان جنگ خلیج‌فارس (1991)، نه تنها برای ساماندهی جریان اطلاعات، بلکه برای محدود کردن دسترسی عکاسان، گزارشگران و خبرنگاران به صحنه نبرد و نیروهای نظامی، تلاش گسترده‌ای انجام داد به گونه‌ای که در آن دوره تلویزیون به پنتاویزیون تبدیل شد که در آن بمب‌های هوشمند بدون خطا به اهداف موردنظر اصابت کردند و تلفات غیرنظامی به بار نیاوردند. 46

نتیجه‌گیری
فناوری‌های ارتباطی - اطلاعاتی جدید، مفهوم و شیوه‌های عملیات روانی را متحول کرده و آن را وارد مرحله جدیدی نموده‌اند که به جنگ اطلاعاتی یا جنگ رسانه‌ای موسوم گردیده است. اصولاً یکی از ارکان پیشبرد عملیات روانی در طول تاریخ، ابزار و وسایل ارتباطی - اطلاعاتی بوده است، به طوری که جنگ جهانی اول را جنگ روزنامه‌ای، جنگ جهانی دوم را جنگ رادیویی، جنگ ویتنام را جنگ تلویزیون‌های سیاه و سفید، جنگ دوم خلیج‌فارس را جنگ تلویزیون‌های ماهواره‌ای و جنگ سوم خلیج‌فارس را جنگ رسانه‌های مدرن نامیده‌اند. در این روند مرحله به مرحله سازوکارهای عملیات روانی پیچیده‌تر و با گستره وسیع‌تری دنبال می‌شود. در عصر اطلاعات و ارتباطات نیز این مسئله، با جهشی قابل ملاحظه، در استفاده از فناوری‌های ارتباطی - اطلاعاتی در عملیات روانی پی‌گیری می‌شود؛ چرا که فناوری‌های ارتباطی - اطلاعاتی جدید موجب افزایش کارایی و کارآمدی عملیات روانی در پی‌گیری اهداف و مقاصد کشور ما شده است. اکنون با استنتاج از مطالب مذکور، نکات زیر در جمع‌بندی حائز اهمیت می‌باشد:
- فناوری‌های ارتباطی - اطلاعاتی جدید، سبب پیچیدگی عملیات روانی شده است. بنابراین درک مقابله با سازوکارهای آن، هشیاری زیادی را می‌طلبد.
- عملیات روانی در عصر حاضر، با توجه به ویژگی‌های وسایل ارتباطی - اطلاعاتی جدید (سرعت، قابلیت پخش گسترده جهانی، ارزان بودن و در دسترس بودن) دیگر منحصر به زمان وقوع جنگ نمی‌باشد، بلکه عملیات روانی در زمان صلح نیز فعال است.
- عملیات روانی اکنون، بسیار زیرکانه، غیرمستقیم و نامحسوس ولی در عین حال نسبت به گذشته تأثیرگذارتر و عمیق‌تر است.
- با توجه به نکات فوق، لزوم استفاده و بهره‌گیری کشورها از فناوریهای ارتباطی - اطلاعاتی برای انجام عملیات روانی، و یا در جهت مقابله با آن گریزناپذیر است.

منابع
1. عبداله رفیعی؛ دولتها و افکار عمومی، عملیات روانی؛ (تهران، نشر دادار، 1382)، صص 19-13.
2. محمدحسین الیاسی؛ عملیات روانی رسانه‌ای برای کنترل اذهان؛ فصلنامه پژوهش و سنجش، سال دهم، شماره 34، (تابستان 1382)، ص 239.
3. لین گرمن و دیوید مک لین؛ رسانه‌ها، جنگ و روابط بین‌الملل؛ ترجمه، عالیه شکربیگی و رویا غندالی، فصلنامه پژوهش و سنجش، سال دهم، شماره 34، (تابستان1382)، ص 285.
4. محمدباقر ساروخانی؛ جامعه‌شناسی ارتباطات؛ (تهران: انتشارات اطلاعات، 1371)، ص 19.
5. همان، ص 20.
6. همان، صص 19-18.
7. مهدی محسنیان‌راد؛ ارتباط‌شناسی؛ (تهران: سروش، 1361)، ص 45.
8. جواد سوری؛ جهانی‌شدن ارتباطات و اطلاعات؛ روزنامه همشهری، 19/1/1380، ص 6. 9. داریوش اخوان زنجانی؛ جهانی‌شدن و سیاست خارجی؛ (تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، 1381)، صص 121 – 119.
10. قدیر نصری؛ فرا روایتهای کاستلز در عصر اطلاعات؛ فصلنامه راهبرد، شماره 24، (تابستان 1381)، ص 355.
11. مانوئل کاستلز؛ عصر اطلاعات: ظهور جامعه شبکه‌ای؛ ترجمه احمد علیقلیان و افشین خاکباز، (تهران: طرح نو، 1380)، ص 16.
12. همان، ص 22.
13. فصلنامه راهبرد (گروه تحقیق)؛ جهانی‌شدن ارتباطات و تهدیدهای امنیت ملی ما؛ شماره 36، (تابستان 1384)، ص 90.
14. مرادعلی صدوقی؛ فناوریهای اطلاعاتی و حاکمیت ملی؛ (تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، 1380)، ص 31.
15. همان، صص 55-54.
16. عبدالرضا شاه‌محمدی؛ وسایل ارتباطی سربازان اصلی میدان جنگهای نوین؛ فصلنامه پژوهش و سنجش، سال دهم، شماره 34، (تابستان 1382)، ص 45-44.
17. صلاح‌نصر؛ عملیات روانی؛ ترجمه محمود حقیقت کاشانی، (تهران، انتشارات سروش، 1380)
18. همان، ص 90.
19. شاه‌محمدی؛ پیشین، ص 45.
20. همان، صص 89-88.
21.الیاسی؛ پیشین، ص 238.
22. همان.
23. شاه‌محمدی؛ پیشین؛ ص 45.
24. محمد سلطانی‌فر؛ عصر اطلاعات بستر جنگی همه‌جانبه؛ فصلنامه پژوهش و سنجش، سال دهم، شماره 34، (تابستان 1382)، ص 159.
25. رفیعی، پیشین ،ص 13.
26. شاه‌محمدی؛ پیشین؛ ص 44.
27. Roberto. Keohane. and Josephs. Nye Power and Interdpendencein the the Information Age, foreign Affairs, (September / October, 1998), PP. 81. 95.
28. Ibid, p. 81.
29. کریس هیبلزگری؛ جنگ پست‌مدرن، سیاست نوین درگیری؛ ترجمه احمدرضا تقاء (تهران: انتشارات دوره عالی جنگ، 1381) ص 48.
30. رها خرازی؛ جنگ دیجیتالی، زاویه دید: نظم نوین و تجدید ساختار سیاسی در عصر اطلاعات؛ پژوهش و سنجش، ص 264.
31. سوزان کاروثر؛ رسانه‌ها و فناوری ارتباطات؛ مسائل سیاست جهانی (مجموعه مقالات) ویراسته برایان وایت، مایکل اسمیت و ریچارد لیتل، ترجمه سیدمحمد کمال سروریان، (تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1381)، ص 193.
32. حسین پوراحمدی؛ اقتصاد سیاسی انقلاب اطلاعاتی - ارتباطی: جهانی‌شدن و تبیین نو از منابع قدرت ملی؛ فصلنامه رهیافتهای سیاسی و بین‌المللی، ص 52.
33. کریس هیبلزگری؛ پیشین؛ ص 48.
34. علی‌اصغر کیا؛ جنگ، تروریسم و رسانه: با تأکید بر نقش رسانه‌ها در جنگ امریکا و عراق؛ فصلنامه پژوهش و سنجش، سال دهم، شماره 34، (تابستان 1382)، ص 74.
35. محمود عسگری؛ رسانه و جنگ، چارچوبی برای تحلیل؛ فصلنامه پژوهش و سنجش، سال دهم شماره 34، تابستان 1382، ص 63.
36. الیاسی؛ پیشین؛ صص 246 – 242.
37. عسگری؛ پیشین؛ ص 61.
38. پوراحمدی؛ پیشین؛ صص 57-56.
39. همان، ص 60.
40. لین گرمن و دیوید مک لین؛ پیشین؛ ص 285.
41. الوین تافلر؛ جابه‌جایی در قدرت؛ ترجمه شهیندخت خوارزمی، (تهران، نشر مترجم، 1372)، ص 13.
42. خرازی؛ پیشین؛ ص 266.
43. امیر مسعودی؛ روشهای جدید خبری در جنگ دوم خلیج‌فارس: انگاره‌سازی و جذب در بازی؛ فصلنامه پژوهش و سنجش، سال دهم، شماره 34، (تابستان 1382) ص 138.
44. Peter Stoler, the War Aainst Press: Politics, Pressure and International in the 86` s, (New York: podd, Meadand co, 1986, pp. 57-63.
45. Susan Corruthers, the Media at War, (New York: St. Martin`s Press, 2000. p. 133.
46. وایت، اسمیت و لیتل؛ پیشین؛ صص 199-198.

منبع: / سایت / باشگاه اندیشهبه نقل از: فصلنامه عملیات روانی
نویسنده : جواد سوری