اصطلاح "اطلاع‌شناسی"[1] نخستین بار در سال 1372 در ایران و سپس در سال 1994 در روسیه به‌کار رفت. دانش اطلاع‌شناسی، به‌عنوان مبحثی بنیانی، می‌کوشد به شناخت اطلاعات، تعیین چارچوب، و تشخیص ابعاد و وجوه آن بپردازد. مفهوم اطلاع‌شناسی یکی از مفاهیم مربوط به رویکرد سیستمی عمومی[2] است؛ و با این مفهوم ـ برخلاف علوم رایانه، سیبرنتیک، و اطلاع‌رسانی که به بررسی مسائل مرتبط با گردآوری، پردازش، ذخیره‌سازی، و مدیریت اطلاعات می‌پردازند ـ آرایش فضای[3] اطلاعاتی، انگاره‌های ساخت فضای نظام[4] های گوناگون، و به‌طور اخص، فضای نظام‌های اطلاعاتی را مورد مطالعه قرار می‌دهد.
مسئله کلی اطلاع‌شناسی مسئله وحدت و مقوله‌بندی دانشی است که در چارچوب جریان‌های علمی کسب می‌شود و اصول و رویکردهای متفاوتی را برای مطالعه محیط پیرامون ما ارائه می‌دهد، و هدف کلی آن این است که انواع معرفت را معنایی واحد ببخشد.
مفهوم "فضا" در اطلاع‌شناسی نقشی کلیدی دارد. از دیدگاه این علم، هر شیی یا پدیده، "فضا"ی خاصی است و می‌توان آن را مستقل و در کنار فضاهای دیگر و با توجه به وضعیت آن و چارچوبی که بستر آن را تشکیل می‌دهد باز شناخت. بنابراین، انواع گوناگون حوزه‌ها و نظام‌های مادّی، و نیز کلیه فرایندهای طبیعی یا ساختگی، تعامل‌ها، اندیشه‌های مختلف، و نتایج آنها را می‌توان با استفاده از منطقی واحد و در بستر معنایی واحد مطالعه کرد. بدین ترتیب، هر گاه هر شیی یا پدیده را "فضا" تلقی کنیم و مجموعه عناصر و خصیصه‌های پیرامونی و درونی آن را "وضعیت" [ 5] آن فضا بدانیم، "اطلاعات" از دیدگاه اطلاع‌شناسی چیزی جز "وضعیت فضا" نیست.
این تعریف چند مزیت دارد:
1) هر نوع اطلاعات را می‌توان با استفاده از "فضا"ی آن شناسایی کرد، از قبیل اطلاعات مبنایی، اطلاعات ساختاری، و اطلاعات کارکردی؛
2) اطلاعات را می‌توان به تناسب میزان پیشرفتگی تقسیم کرد، مانند اطلاعات هنجارین (استاندارد) و اطلاعات واقعی؛
3) هر نوع اطلاعات را می‌توان مدلی ریاضی دانست و آن را با کمک فرمول‌های مربوط رمزگشایی کرد.
بدین ترتیب، می‌توان مفهوم واحد اطلاعات را شامل دو شاخه دانست: مبنای نخستین شاخه آن است که اطلاعات را چگونگی آرایش وضعیت فضا بدانیم. طبق این تعریف، می‌توان انواع گوناگون مدل‌های منطقی و ریاضی را به‌عنوان ابزاری برای شناسایی اطلاعات و رمزگشایی آن به‌کار برد؛ در شاخه دوم، اطلاعات به چگونگی محتوای وضعیت فضا تعبیر می‌شود. این تعبیر اجازه می‌دهد که از مدل‌های منطقی و ریاضی فراتر رفته به مدل‌های معناشناختی دست یابیم. جمع برخی عناصر این دو شاخه سبب می‌شود که چنین تعریفی به دست آید: اطلاعات مجموعه‌ای (کلیتی) از ویژگی‌های محتمل "فضا" و همبستگی درونی آنهاست. کلیه تعاریف اطلاعات که به ویژگی‌های ساختاری فضا مربوط می‌شود متعلق به شاخه نخست و تعاریفی که به وجه محتوایی فضا می‌پردازد متعلق به شاخه دوم است.

روش تحلیل اطلاع‌شناختی[6]
معمولاً گفته می‌شود که "آن کس که اطلاعات دارد همه چیز دارد"، اما موقعیت‌های فراوانی را می‌توان یافت که در آنها اطلاعات به تنهایی اهمیتی تعیین‌کننده ندارد. به‌طور مثال، افزایش حجم اطلاعات سبب نشده است که بتوان به حلّ مسائل حیاتی بشر نایل آمد. بلکه، چگونگی تحلیل اطلاعات است که دارای اهمیتی حیاتی است. بنابراین، باید گفت: "آن کس که روش‌های تحلیل اطلاعات را می‌شناسد همه چیز دارد".
روش تحلیل اطلاع‌شناختی شامل مجموعه عملیاتی است که می‌کوشد وضعیت کلی فضای یک شییî یا پدیده را مشخص سازد. روش تحلیل اطلاع‌شناختی، در قیاس با سایر روش‌ها، می‌تواند تصویری از هنجارهای وضعیت عمومی فضای یک شییî یا پدیده را ترسیم و در نتیجه وضعیت واقعی آن فضا را مشخص کند. به‌طور مثال، برای ارزیابی وضعیت فضای یک شییî باید پتانسیل اطلاعاتی[7] آن را تعیین کرد. پتانسیل اطلاعاتی نوعی سنجش انرژی و سایر شرایط انتقال اطلاعات فضای شییîاست. هر گاه وضعیت واقعی[8] فضای شییî با وضعیت هنجارین (استاندارد)[9] آن منطبق باشد می‌توان گفت که پتانسیل اطلاعاتی آن دو، یکی است. مدت زمان انتقال اطلاعات، در واقع، همان پتانسیل اطلاعاتی است. این پتانسیل عبارت است از: انرژی‌یی مساوی رویدادهای منفی (موانع) که همراه مدت زمان انتقال اطلاعات وضعیت فضای واقعی وجود دارد که سبب اختلاف آن با وضعیت هنجارین می‌شود.

ولتاژ اطلاعاتی[10]
در اینجا، می‌توان با وام‌گیری از اصطلاحات فیزیکی، سخن از ولتاژ اطلاعاتی به میان آورد. ولتاژ یا اختلاف پتانسیل اطلاعاتی، در واقع، اختلاف میان مدت زمان واقعی[11] و مدت زمان هنجارین (استاندارد)[12] انتقال اطلاعات است. بنابراین، هر چه اختلاف میان وضعیت واقعی فضا و وضعیت هنجارین آن بیشتر باشد، ولتاژ اطلاعاتی بیشتر است.
روش تحلیل اطلاع‌شناختی می‌کوشد رویدادهای منفی (موانع) انتقال اطلاعات را بشناسد تا با رفع آنها، وضعیت واقعی و وضعیت هنجارین را به یکدیگر نزدیک‌تر سازد؛ زیرا میان ارزش هر مرحله از ولتاژ اطلاعاتی و رویدادهای منفی (موانع) موجود بر سر راه انتقال اطلاعات فضای یک شییî یا پدیده، همبستگی پایداری وجود دارد.

اکولوژی اطلاعاتی
از منظر اطلاع‌شناسی، همه سطح زمین را می‌توان به چند قلمرو اکولوژیکی (بوم‌شناختی) تقسیم کرد، که هر قلمرو دارای خصیصه‌ها و نظام‌های ویژه‌ای است و مجموعه این قلمروها نظام کلی زمین را تشکیل می‌دهد. هر یک از این قلمروها نیز دارای عناصر خاصی است که، در مجموع، سیمای آن قلمرو را متمایز می‌کند. از لحاظ اطلاع‌شناسی، هریک از این قلمروهای خاص را اکوسیستم اطلاعاتی[13]می‌خوانند.
از طریق رویکرد سیستمی می‌توان هر یک از این قلمروها یا اکوسیستم‌ها را با توجه به عناصر تشکیل‌دهنده آنها شناخت و وجوه افتراق یا اشتراک هر اکوسیستم را با اکوسیستم‌های دیگر تشخیص داد و علل تفاوت‌های احتمالی را کشف کرد.

مراحل تحلیل اطلاع‌شناختی
برای تحلیل اطلاع‌شناختی چهار مرحله عمده برشمرده‌اند که به‌ترتیب عبارتند از:
1) تشخیص علائم اطلاعاتی؛
2) تعیین فضایی که وضعیت آن قرار است مطالعه شود؛
3) سنجش ولتاژ اطلاعاتی وضعیت فضای مورد بررسی؛
4) مطالعه قلمرو یا اکوسیستم اطلاعاتی آن فضا.

کاربردها
اطلاع‌شناسان معتقدند که روش تحلیل اطلاع‌شناختی را می‌توان در حوزه‌های مختلف علوم و فن‌آوری برای حل مسائل گوناگون آنها به‌کار برد. با توجه به نگرش اکوسیستم اطلاع‌شناسی، می‌توان با استفاده از مدل‌های اطلاع‌شناختی به امکان ایجاد اطلاع‌شناسی فیزیکی، شیمیایی، پزشکی، زمین‌شناسی، نجوم، و زیست‌محیطی پرداخت. در حال حاضر، فعالیت‌هایی در زمینه‌هایی چون اطلاع‌شناسی اقتصاد، تعلیم و تربیت، و زیست‌شناسی آغاز شده است.

مآخذ:
1) حُرّی، عباس. "اطلاع‌شناسی". فصلنامه کتاب. دوره چهارم، 3 (پاییز 1372): 393-395؛
2) Mokiy, V.S. "Problems of Economic Informology". International Scientific-Practical Conference (Moscow, 16-18 Dec. 1994);
3) Mokiy, V.S.; Zhamborova, A.O.; and Shegay, O.E. "Theory of Informology", 2000 [On- Line]. Available: http://www.ininin.org/book-e.html.

پی نوشت
[1]. Informology
[2]. General systems approach
[3]. Space
[4]. System
[5]. State
[6]. Informological analysis method
[7]. Information potential
[8]. Actual state
[9]. Standard state
[10]. Information voltage
[11]. Actual time
[12]. Standard time
[13]. Ecoinformsystem

● برگرفته از دایرة المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی، http://portal.nlai.ir/daka نوشته عباس حُرّی