اَبَرداده[1]. ساده‌ترین تعریفی که در متون از ابرداده ارائه شده \"اطلاعاتی درباره منابع اطلاعاتی\" است و اصطلاحآ به اطلاعات توصیفی سازماندار برای کمک به شناسایی، توصیف، مکان‌یابی، و مدیریت منابع موجود در شبکه وب اطلاق می‌شود (6). پایه‌گذاران وب، ابرداده را اطلاعات \"ماشین‌فهم\" درباه منابع وب توصیف می‌کنند (2). کتابداران \"اطلاعات فهرست‌گونه‌ای را که برای شناسایی، توصیف، و مکان‌یابی منابع الکترونیکی شبکه مورد استفاده قرار می‌گیرد\" ابرداده دانسته‌اند (7). مفهوم ابرداده مفهومی جدید نیست. کتابداران سال‌هاست که به فهرستنویسی کتاب‌ها و نشریات می‌پردازند. فهرست کتابخانه خود نوعی ابرداده است که برای یافتن کتاب‌ها و سایر منابع مربوط به زمینه‌های موضوعی خاص و بازیابی آنها در قفسه کتابخانه مورد استفاده قرار می‌گیرد (8).
اما عده‌ای علاقه دارند که امروزه از این اصطلاح برای توصیف منابع الکترونیکی استفاده کنند (7). گروهی نیز معتقدند که به‌کارگیری اصطلاح ابرداده، در واقع، هدفِ توصیف استاندارد منابع اینترنتی و تمایز آن را از روش‌های فهرستنویسی کتابخانه‌ها مشخص می‌سازد؛ زیرا این اصطلاح تفاوت‌های ذاتی پیشینه‌های توصیف‌کننده شبکه را نسبت به پیشینه‌های کتابشناختی سنتی آشکار می‌سازد (5). گاه اصطلاح ابرداده و کاربرد آن صرفآ در مورد منابع شبکه اینترنت و منابع موجود در شبکه‌های محلی و گاه در مورد منابع وب به‌کار می‌رود (11). بدین ترتیب، همان‌طور که فهرست در کتابخانه‌ها برای جست‌وجو، سازماندهی، و بازیابی منابع مورد استفاده قرار می‌گیرد، ابرداده نیز برای جست‌وجو، سازماندهی، و بازیابی منابع الکترونیکی موجود در شبکه جهانی اینترنت مورد استفاده قرار می‌گیرد.
اطلاعات ابرداده‌ای در مورد منابع الکترونیکی، به‌طور مثال در محیط وب، شامل اطلاعات مربوط به مؤلف، ناشر، تاریخ نشر، جزئیات مالکیت معنوی اثر، جزئیات رتبه‌بندی اطلاعاتی، کلیدواژه‌های قابل جست‌وجو برای هر منبع، رمزها و نشانه‌هایی برای رده‌بندی محتوایی مدرک، و نیز جزئیات نوع اطلاعات موجود در منبع و ارتباط آن با سایر اجزای اطلاعاتی است (1). به این ترتیب، عناصر ابرداده با فهرست‌ها و نمایه‌هایی که کتابداران و اطلاع‌رسانان تهیه می‌کنند شباهت بسیار دارد. از همین رو، این گروه نقشی عمده در ایجاد و توسعه انواع قالب‌های ابرداده‌ای برای سازماندهی منابع متنوع اینترنت ایفا می‌کنند و در بسیاری از طرح‌های پژوهشی ملی برای گسترش کاربرد ابرداده در محیط‌های الکترونیکی مشارکت دارند. شباهت ابرداده با فهرست از یک سو و قالب‌های دقیق، مؤثر، و کارآمد فهرست‌های رایانه‌ای (مانند انواع قالب‌های مارک) از سوی دیگر، موجب شده است که متخصصان ابرداده قالب‌های مارک را یکی از مهم‌ترین و کارآمدترین انواع ابرداده تلقی کنند و، برای انطباق آن با محیط‌های الکترونیکی نوین، روش‌ها و الگوهای جدیدی را ارائه دهند.

تاریخچه
اصطلاح ابرداده نخست به‌عنوان نام شرکتی امریکایی برای ایجاد و توسعه محصولات مبتنی بر \"ابرالگوها\"[2] و توصیف مجموعه داده‌ها در سال 1969 به‌کار رفت (6)، اما ابتدا با چنین هدف گسترده‌ای مورد استفاده قرار نگرفت. کاربرد مکرّر این اصطلاح بیشتر به دهه 1990 و شکل‌گیری شبکه جهانگستر وب در سال 1993 باز می‌گردد. دمپسی و هیری[3] در طرح تحقیقاتی گسترده‌ای 22 قالب ابرداده‌ای رایج و مهم را مورد بررسی جامع قرار داده و در گزارش تحقیق خود از انواع قالب‌های مارک که در دهه‌های 1960، 1970، و 1980 شکل گرفته به‌عنوان نخستین قالب‌های ابرداده‌ای یاد کرده‌اند (3). تاریخچه شکل‌گیری سایر قالب‌های ابرداده‌ای به دهه 1990، به‌ویژه سال‌های 1993 تا 1996، باز می‌گردد. از شناخته‌شده‌ترین قالب‌های ابرداده‌ای در دهه 1990 می‌توان به طرح رمزگذاری متن[4] ، خدمات مکان‌یابی اطلاعات دولتی[5] ، وعناصر داده‌ای \"دوبلین کور\"[6] اشاره کرد.

علل ایجاد و توسعه ابرداده
بهره‌گیری از اینترنت جامعه اطلاعاتی را متوجه نیاز به ابزارهای جست‌وجو و راهبری مناسب برای دسترسی به اطلاعات مطلوب کرده است. امکان دسترسی مؤثر به منابع اطلاعاتی اینترنت منوط به وجود نمایه‌ای از منابع موجود برای صرفه‌جویی در زمان استفاده کاربران و کاهش بار کاری شبکه است. کنترل حجم وسیع منابع مختلف اینترنت نیازمند قالب مناسب پیشینه‌هایی است که بتوانند منابع را به‌گونه‌ای مناسب توصیف کنند (5).
از سوی دیگر، تنوع منابع و کالاهای اطلاعاتی؛ ضعف ابزارهای جست‌وجوی اطلاعاتی؛ تقاضاهای فزاینده استفاده‌کنندگان، تولیدکنندگان، و عرضه‌کنندگان؛ و نیاز به انسجام علمی و اطلاعاتی سبب شده است که اندیشه شکل‌گیری ابزاری برای رفع این معضل به‌طور جدّی مطرح شود (9). یکی دیگر از دلایل مهمّ شکل‌گیری ابرداده نیاز طیف وسیعی از گروه‌های مختلف اعم از دانشمندان، محققان، ناشران، نهادهای دولتی، عرضه‌کنندگان تجاری، کتابداران، آرشیوداران، مربیان، جغرافیدانان، آمارگران، متخصصان علوم انسانی، متخصصان رسانه‌های رقمی، دانشگاهیان، و سازمان‌های مختلف است که مایلند برای جست‌وجو و بازیابی سریع و دقیق منابع اینترنت از الگوها و قالب‌های استاندارد استفاده کنند.
استانداردهای رسمی، از قبیل طرح رمزگذاری متن و قالب ماشین‌خوان مارک، اگرچه از جامعیت لازم برخوردارند، تولید و نگهداری پیشینه‌های آنها زمان‌بر بوده و تولید آنها فقط برای منابع بسیار مهم مقرون به صرفه است. یکی از روش‌های رفع این معضل، تولید پیشینه‌هایی است که اطلاعات آن از نمایه بیشتر بوده و در عین حال از یک پیشینه فهرستنویسی خلاصه‌تر باشد. اگر این راه حل، تلاش انسانی کمتری بطلبد، عناصر اطلاعاتی بیشتری در شبکه توصیف خواهد شد؛ به‌ویژه اگر مؤلف منبع یا اثر تشویق شود که خود به تولید یا توصیف ابرداده بپردازد. اگر توصیف این منابع از استاندارد پذیرفته‌شده‌ای تبعیت کند، فقط تولید پیشینه نیازمند دخالت انسان خواهد بود و ابزارهای خودکار می‌توانند توصیف‌ها را جست‌وجو و گردآوری کنند (12). به همین سبب، رویکرد فهرستنویسان باید از فهرستنویسی فایل‌های رایانه‌ای به فهرستنویسی منابع اینترنتی تغییر یابد. همه این انگیزه‌ها و دلایل حکایت از سهولت جست‌وجو و اشتراک اطلاعات، مدیریت سهل‌تر اطلاعاتی، و بهینه‌سازی عملکرد متقابل اطلاعات و فرایندهای اطلاعاتی در محیط شبکه دارد.

کاربردهای ابرداده
اساس کاربرد ابرداده مکان‌یابی، جست‌وجو، بازیابی، مستندسازی، ارزیابی، و انتخاب منابع شبکه‌ای است که افزایش دقت بازیابی منابع شبکه‌ای را نیز سبب می‌شود (4). به تعبیر دقیق‌تر، کاربردهای مهم ابرداده را می‌توان چنین توصیف کرد:
1. بر حجم گسترده‌ای از اطلاعات شبکه مدیریت می‌کند و نمایه‌سازی طیف گسترده‌ای از انواع اطلاعات را بدون نیاز به عرض باند شبکه امکان‌پذیر می‌سازد؛
2. جست‌وجو و بازیابی منابع اطلاعاتی شبکه‌ای را تسهیل می‌کند و جست‌وجوهای پیچیده و جامع اطلاعاتی را، به‌واسطه عناصر طراحی‌شده برای تحلیل محتوای دقیق اطلاعات، ممکن می‌سازد؛
3. منابع اطلاعاتی ناهمگن را یکپارچه می‌سازد. در حال حاضر، منابع اطلاعاتی به‌شکل‌های مختلف و با ویژگی‌های متفاوت در پایگاه‌های اطلاعاتی گوناگون وجود دارد. توصیف ابرداده‌ای امکان تطبیق، اشتراک، یکپارچه‌سازی، و استفاده مجدد از انواع اطلاعات را در محیط شبکه‌ای توزیع‌شده فراهم می‌سازد؛
4. دسترسی به اطلاعات را کنترل می‌کند، و نه تنها به جست‌وجو و بازیابی مؤثر منابع اطلاعاتی ناهمگن می‌پردازد، بلکه اطلاعاتی را که دسترسی به آنها محدود است برای شیوه و نوع استفاده کاربران مدیریت می‌کند (13).
در حقیقت کاربرد ابرداده نظم بخشیدن به منابع اطلاعاتی موجود در اینترنت و چگونگی دسترسی به منابع و نیز استفاده از آنها از طریق مستندسازی محتوا، کیفیت، و ویژگی‌های اطلاعات است.

ابرداده در کتابخانه‌ها
با شکل‌گیری کتابخانه‌های الکترونیکی، کتابداران نقش حساس‌تری در توسعه ابرداده ایفا می‌کنند. منابع رقمی به‌تدریج به‌عنوان منابع اطلاعاتی مورد توجه قرار می‌گیرد و متخصصان ابرداده در کتابخانه‌ها نقشی فزاینده در دسترسی به منابع علمی و ارتقای سطح مجموعه‌ها از طریق نگهداری رقمی منابع خواهند داشت. کتابخانه‌ها برای پاسخ به نیازهای جدید منابع اطلاعاتی، نیاز به کارکنانی دارند که دارای مهارت‌های قوی رایانه‌ای، دانش کتابداری، و نوآوری و انعطاف‌پذیری برای رویارویی با نیازهای محیط جدید و متحول باشند (6). تاریخ طولانی تلاش کتابداران در توصیف و سازماندهی اطلاعات و اعتماد عمومی به شبکه اینترنت به‌عنوان یکی از منابع اطلاعاتی مهم، آنان را متوجه مسئولیت نوینی برای ایفای رسالت خود کرده است. فهرستنویسان به‌عنوان سازمان‌دهندگان اطلاعات از یک‌سو، و متخصصان کاوش و کتابداران مرجع به‌عنوان عوامل مؤثر در اشاعه اطلاعات، از سوی دیگر، نیازمند آگاهی نسبت به ابزارهای جدید برای درک و انجام صحیح وظایف خود هستند.
با شکل‌گیری الگوهای ابرداده‌ای، نیاز به استفاده از فهرست‌های پیوسته همگانی به‌عنوان گذرگاهی برای دسترسی به مجموعه‌های ابرداده‌ای در کتابخانه‌ها امری ضروری به‌نظر می‌رسد. برای این منظور، استفاده از نظام‌های مبدّل ابرداده‌ای، کتابخانه‌ها را قادر به استخراج ابرداده‌های خارج از فهرست پیوسته در محیط اینترنت و تبدیل آنها به قالب‌هایی چون مارک و نیز یکپارچه‌سازی آنها با مجموعه پایگاه‌های اطلاعاتی کتابخانه می‌کند (13). الگوهای ابرداده می‌توانند دو کاربرد عمده در کتابخانه‌ها داشته باشند؛ نخست آنکه کتابخانه‌ها پایگاه‌های اطلاعاتی خود را به‌عنوان بخشی از خدمات کاوش شبکه‌های گسترده‌تر در دسترس قرار دهند و این امکان را فراهم سازند تا استفاده‌کنندگان کتابخانه خود به دیدگاهی دوجانبه نسبت به پایگاه‌های اطلاعات کتابخانه‌ای و غیرکتابخانه‌ای دست یابند؛ و دیگر آنکه کتابخانه‌ها توصیف منابع جدید را، که از طریق روش‌های فهرستنویسی سنتی پرهزینه و زمان‌بر است، از طریق ابرداده انجام دهند (10). علاوه بر این، برخی متخصصان معتقدند که کتابخانه‌ها می‌توانند از ابرداده برای ایجاد پیشینه‌های فهرستنویسی پیچیده‌تر و نیز توصیف پایگاه‌های اطلاعاتی تصاویر رقمی، فایل‌های صوتی، و سایر منابع غیرمتنی بهره‌مند شوند (11).

مآخذ:
1) \"All Guide to Metadata\". 1998 [on-line]. Available: http://www.echo.lu/oii/en/metadata.html [18 Sept, 1999];
2) Berners-Lee, Tim. \"Metadata Artchitecture: Documents, Metadata and Links\". 1997 [on-line]. Available: http://www.w3.org/design Issues/metadata. html;
3) Dempsy, Lorcan; Weibel, Stuatr. \"The Warwick Metadata Workshop\". 1996 [on-line]. Available: http://www.dlib.org/dlib/july96/07 weibel. html;
4) Hakala, Juha. \"Dublin Core Metadata Element Set and Its Application\". 1997 [on-line]. Available: http://www.linnea.helsiniki.fi/meta/present.html;
5) Heery, Rachel. \"Review of Metadata Formats\". 1996 [on-line]. Available: http://www. ukoln.ac.uk/metadata.review. html;
6) Hodgson, Katrina. \"Metadata: Foundations, Potentials and Application\". 1998 [on-line]. Available: http://www. sils. ualberta.ca/538/khodhson/metadata.htm;
7) Hopkins, Allen. \"UNIMARC and Metadata: Dublin Core\". 1998 [on-line]. Available: http://www.ifla.org/IV/ifla 64/138-161 e.htm;
8) Ianella, Renato. \"Mostly Metadata: a Bit Smarter Technology\". 1998 [on-line]. Available: http://www.dstc.edu.au/rdu/reports/vala 1998;
9) Kuny, Terry. \"Metadata: an Update and Guidance for Action\", in 64th IFLA Conference. Netherland: IFLA, 1998;
10) Lynch, Clifford. \"The Dublin Core Descriptive Metadata Program me: Strategic Implications for Libraries and Networked Information Access\". 1998 [on-line]. Available: http://www.arl.org/newsltr/196/dublin.html;
11) Miller, Steven J.\"Organizing, Internet Resources: Metadata and the Web\". 1998 [on-line]. Available: http://www.uwm.edu/¬mll/wlameta/index.htm;
12) Weibel, Stuart. \"Metadata: the Foundations of Resource Description\", 1995 [on-line]. Available: http://www.dlib.org/dlib.july 95. 07 weibl.html [13 Sept. 1999];
13) Xu, Amanda. \"Metadata Conversion and the Library OPAC\", 1997 [on-line]. Available: http://www.mit.edu/wynej/www/xu.htm (=xu 1999).

پی نوشت:
[1]. Metadata
[2]. Metamodels
[3]. Dempsy & Heery
[4]. Text Encoding Initiative (TEI)
[5]. Government Information Locator Service (GILS)
[6]. Dublin Core (DC)

● برگرفته از دایرة المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی، http://portal.nlai.ir/daka نوشته علی‌اصغر شیری