سیر تحول و پیشرفت علوم و فنون در عصر حاضر شتابى روزافزون یافته است. امروزه فناورى هاى نوین بیشتر از گذشته زندگى انسان ها را تغییر داده و آنها را وابسته به خود مى سازند. اوج پیشرفت این فناورى ها در زمینه انفورماتیک و فناورى هاى ارتباطى و اطلاعاتى قابل مشاهده است. تکنولوژى هاى اطلاعاتى هرروزه با ابداعى نوین اطلاعات بیشتر و بیشترى را در اختیار مخاطبان قرار مى دهد. لذا بى جهت نیست که از دوران حاضر با نام «عصراطلاعات» یاد مى کنند. توانمندى فناورى هاى اطلاعاتى در جمع آورى و تجزیه و تحلیل داده ها و اطلاعات، به قدرى گسترش یافته که حتى صحبت از «انفجار اطلاعات» یا «سرریزى اطلاعات» مى کنند. اینها مباحث جدیدى هستند که این روزها در عرصه فناورى هاى ارتباطى و اطلاعاتى مطرح هستند. در این گفتار به موضوعات مورد اشاره خواهیم پرداخت.

• عصر وفور اطلاعات
از دیرباز اطلاعات نقش مهم و حیاتى در زندگى انسان ها ایفا کرده است. در همین راستا در طول زمان امکانات ارتباطى متعددى ایجاد شد، تا کار جمع آورى، ذخیره و توزیع اطلاعات را به نحو مطلوب ترى انجام دهد. ارسال پیام توسط کبوتران نامه بر، ایجاد چاپار پستى و پیک جهت توزیع سریع اطلاعات در بین مناطق مختلف نمونه هایى از تلاش هاى بشر جهت گردش اطلاعات در زمان هاى دور است. اما در دهه هاى اخیر شیوه هاى گردآورى، تولید و توزیع اطلاعات تغییرات اساسى یافته اند.
در عصر حاضر فناورى هاى ارتباطى با کامل کردن فرآیند اطلاع رسانى و ارتباطات، توزیع اطلاعات را به قدرى آسان ساخته اند که افراد در هر کجا که باشند در کمترین زمان ممکن به اطلاعات مورد نیاز خود از اقصى نقاط دنیا دست مى یابند. بدین ترتیب اطلاعات مورد نیاز افراد در هر زمینه به سرعت و سهولت و به طور مستمر و مداوم در اختیار آنها قرار مى گیرد. در این راستا فناورى هاى نوین با پیشرفت روزافزون خود اطلاعات بیشترى را تولید، ذخیره، پردازش و توزیع مى کنند. نتیجه آنکه شاهد پدیده اى به نام وفور اطلاعات و یا به قولى «انفجار اطلاعات» هستیم.

• انفجار اطلاعات و پس لرزه هاى آن
سیر پرشتاب تحولات در عرصه فناورى اطلاعات، تاثیرات متعددى را بر افراد و جوامع مى گذارد. به نظر مى رسد انسان ها نتوانند خود را با این تحولات سریع، مطابق و هماهنگ سازند. تاثیراتى که عصر اطلاعات و شتاب فزاینده تکنولوژى هاى اطلاعاتى بر افراد مى گذارند از ابعاد گوناگون قابل طرح و بررسى است. از جمله عوارض رشد سریع فناورى هاى اطلاعاتى، نیاز به آموزش دائمى جهت تطابق با این فناورى ها است. در عصر اطلاعات، فناورى هاى جدید براى روز بعد معمولى و کهنه تلقى مى گردد چرا که فناورى جدیدى جایگزین آنها مى شود. لذا افراد جهت هماهنگ کردن خود با این تحولات مى بایست مدام آموزش هاى لازم را ببینند. اما از آنجایى که آموزش مداوم بنا به دلایل متعدد براى تمام افراد امکان پذیر نیست جامعه شاهد مشکلات متعددى خواهد شد. بیکارى یک نمونه از این مشکلات است، چرا که افرادى که توانایى به روز شدن داشته باشند مشاغل را که آنها هم به تبع این فناورى ها تغییر مى نمایند تصاحب خواهند کرد اما برخى از افراد در این زمینه از سایرین عقب خواهند ماند. به دنبال این تحولات است که جامعه شاهد ایجاد و افزایش فاصله طبقاتى خواهد شد. فاصله طبقاتى بین داراها و ندارها از جنبه اطلاعات است. از آنجایى که در عصر اطلاعات مهمترین سرمایه اطلاعات محسوب مى شود، کسانى که فناورى هاى لازم جهت جمع آورى و تجزیه و تحلیل اطلاعات را دارند سود و منفعت بیشترى از سایرین کسب مى کنند. گسترش این مسئله موجب ایجاد و ازدیاد فاصله طبقاتى در جامعه مى گردد. این شکاف طبقاتى از بعد یک جامعه نیز فراتر رفته و ابعاد جهانى به خود مى گیرد. به گونه اى که ما شاهد شکاف دیجیتالى در سطح دنیا خواهیم شد. شکاف دیجیتالى به این معنى است که کشورهاى داراى فناورى هاى جدید با به انحصار درآوردن فناورى هاى این عرصه، از نظر اقتصادى موقعیت ممتازى نیز کسب مى کنند و سایر کشورها که از فناورى هاى مربوطه برخوردار نباشند نیازمند و محتاج به آنان خواهند بود.
از لحاظ روانى نیز رشد سریع تحولات حوزه فناورى اطلاعات و ارتباطات تاثیرات بسیارى بر افراد مى گذارد. انسان هاى جامعه اطلاعاتى به سختى توان هماهنگ سازى، درک و درونى سازى تحولات پرشتاب این حوزه را خواهند داشت. همانگونه که انسان ها در برابر حوادث پى درپى زندگى تاب و تحمل خود را از دست مى دهند، تحولات پرشتاب فناورى هاى ارتباطى نیز انسان ها را تحت فشار قرار مى دهد و از لحاظ روحى آنان را دچار مشکل مى کند. نتیجه چنین فشارهایى نهایتاً منجر به بروز اختلالات جسمى و روانى خواهد شد که از آن تحت عنوان «سندرم شوک آینده» نام برده مى شود. از عوارض چنین شوکى مى توان به بروز گیجى، ترس از نفهمیدن و فشارهاى روحى و روانى و اضطراب اشاره کرد.
انفجار اطلاعات از ابعاد اعتقادى و فکرى نیز تاثیرات بسیارى را بر جوامع و فرهنگ ها باقى مى گذارد. فناورى هاى اطلاعاتى و ارتباطى به طور مستمر و مداوم در هر دقیقه از شبانه روز و از طرق گوناگون حجم بالایى از اطلاعات، اخبار و مطالب را به افراد ارائه مى دهند. بسیارى از این اطلاعات خارج از چارچوب و نظام اعتقادى ، ارزشى و فکرى افراد جامعه بوده و مربوط به دیگر نظام هاى اعتقادى و فکرى در دنیا است. لذا افراد به نوعى درگیرى ذهنى با این داده ها و اطلاعات جدید و بیگانه پیدا مى کنند و دچار دوگانگى فکرى مى شوند. در این میان چنانچه افراد در چالش با اطلاعات این چنینى قدرت مقابله صحیح با آنها را نداشته باشند، طبیعتاً دچار دوگانگى فکرى، اعتقادى و فرهنگى مى گردند. لذا آمادگى فکرى و سلامت اعتقادى افراد خواهد توانست آنان را در برابر سیل بنیان کن اطلاعات که به سوى آنان سرازیر است محافظت نماید. اما افرادى که نظام عقیدتى و فکرى آنان سست باشد تاب مقاومت نداشته و احساس ناامنى و عدم اطمینان مى نمایند و نهایتاً نیز گرفتار سیلاب سایر نظام هاى فکرى و مسلکى خواهند شد.
از دیگر عوارض رشد بى رویه نظام هاى اطلاعاتى ایجاد «خستگى اطلاعات» در افراد است. افراد در هر دقیقه از شبانه روز در برابر پیام ها و اطلاعات قرار مى گیرند و این باران اطلاعاتى نهایتاً منجر به خسته شدن فرد و از دست دادن تحمل وى مى شود. برخلاف گذشته که به دلیل محدود بودن فناورى هاى اطلاعاتى فقط اطلاعات مهم امکان بروز و انتشار مى یافتند، اینک تمام اطلاعات حتى اطلاعات پیش پاافتاده و محدود به یک منطقه یا گروه نیز امکان بروز و نشر یافته اند این مسئله باعث مى شود که فرد در برابر پیام هاى مهم و غیرمهم به طور یکسان قرار گرفته و امکان تشخیص اهمیت و ضرورت اطلاعات را از دست بدهد. نتیجه آنکه فرد از اطلاعات ارائه شده اشباع شده و خسته مى شود. به نظر مى رسد در حال حاضر مى بایست به فکر محدود کردن اطلاعات بود تا بدین وسیله از ارائه اطلاعات غیرضرور و کم اهمیت کاسته شود.
در این ارتباط مفهوم دیگرى که در عرصه اطلاعات مطرح است موضوع «اضطراب اطلاعاتى» است. اضطراب اطلاعاتى احساسى است که بر اثر ناتوانى در یافتن اطلاعات مورد نیاز، عدم توانایى تشخیص اطلاعات صحیح، عدم فهم اطلاعات موجود و یا عدم توانایى راه به دست آوردن اطلاعات مورد نیاز فرد در وى به وجود مى آید. این مسئله موجب بروز اضطراب اطلاعاتى در فرد مى شود. در این خصوص مدیریت صحیح افراد در مواجهه با اطلاعات بدون گرفتار شدن در آن و دریافت اطلاعات ضرورى، لازم و مفید ولو اندک مى تواند به کاهش اضطراب ناشى از سیل اطلاعاتى کمک نماید.
از دیگر موارد مطرح در دنیاى اطلاعات وجود اشتباهات، تناقضات و اطلاعات بیهوده است. حجم عظیم اطلاعاتى که توسط فناورى هاى اطلاعاتى و ارتباطى در حال تولید و انتشار است در درون خود اطلاعات نادرست، متناقض و در بسیارى موارد بیهوده و کهنه را به همراه دارد. به عنوان مثال به هنگام کار با موتورهاى جست وجوگر اینترنتى در باب موضوعى خاص، با حجم بالایى از اطلاعاتى برخورد مى نماییم که کمترین ربط به موضوع مورد جست وجوى ما دارد و یا به هنگام بازکردن پست الکترونیکى خود شاهد تعداد بسیارى از اى میل هاى ناخواسته و بیهوده هستیم. همچنین در بسیارى موارد اطلاعاتى وجود دارد که زمان آنها منقضى شده و از اعتبار ساقط شده اند. مسلماً اطلاعاتى مفید است که در زمان خودش عرضه شود در غیر این صورت با گذشت زمان و کهنه شدن اطلاعات، ارزش خود را از دست داده و حتى ممکن است گمراه کننده نیز باشد. در این خصوص موارد دیگرى نیز قابل طرح است از جمله اینکه بعضاً نسخه هاى متناقض و متفاوتى در خصوص یک متن مشاهده مى گردد. اینها همه از جمله مشکلات موجود در اطلاعات عرضه شده در فناورى هاى ارتباطى و اطلاعاتى است.
عصر اطلاعات ابعاد دیگرى نیز دارد. یک بعد دیگر آن با عرصه سیاست مرتبط است. فعالیت هاى صورت گرفته در عرصه فناورى هاى اطلاعاتى از قبیل تولید، ذخیره سازى و پردازش اطلاعات مستلزم سرمایه گذارى سنگینى است که این امر به نوبه خود به تمرکز شدید امکانات در تعداد معدودى از کشورهاى دارنده این فناورى ها مى شود. در نتیجه تولید و توزیع اطلاعات در اختیار چند کشور مسلط متمرکز شده و آنها جریان اطلاعات را در سطح دنیا کنترل مى کنند. کشورهاى مسلط در این زمینه، همراه با توزیع اطلاعات به طور ضمنى ارزش ها و ایدئولوژى هاى خود را نیز به سایر کشورها عرضه مى کنند. تداوم این روند منجر به نوعى وابستگى کشورها به کشورهاى مسلط در حوزه فناورى هاى اطلاعات هم از نظر فناورى و هم از نظر مسلکى و ایدئولوژیکى خواهد شد. چرا که به مرور زمان ایدئولوژى کشورهاى مسلط در امر اطلاعات در کشورهاى وابسته به این فناورى ها رسوخ کرده و زمینه هاى وابستگى ایدئولوژیکى آنان را نیز فراهم مى آورد.
موارد ذکر شده در این مقاله تنها بخشى از ابعاد جریان اطلاعات در عصر حاضر را نشان مى دهد، در حالى که بسیارى از زوایا، ابعاد و تاثیرات آن هنوز ناشناخته باقى مانده و نیازمند تحقیق و بررسى بیشتر محققان و اندیشمندان است.

منبع: / سایت / آینده نگر ۱۳۸۶/۱۲/۲۸
نویسنده : سید على محمدنژاد