موضوع : پژوهش | مقاله

نانو تکنولوژی؛ ذرات کوچک، مخاطرات بزرگ

به دنبال رشد غیرقابل انتظار دانش نانو تکنولوژی در سراسر دنیا و سرمایه‌گذاری‌های هنگفت دولت‌ها و شرکت‌های صنعتی در این حوزه نوظهور، گویی هیچ یک از فعالان در این بخش‌حاضر به پاسخگویی در برابر ایهامات موجود نیستند. نویسنده با نگاهی به کاربردهای ذرات نانو در صنایع مختلف و ویژگی‌های عملکرد این ذرات بسیار کوچک معتقد است که در سایه ضعف قوانین نظارتی، بسیاری از آثار زیانبار انسانی و جانوری و زیست‌محیطی این دانش، نادیده گرفته می‌شود.

نانو تکنولوژی به عنوان یکی از صنایعی که با رشدی بسیار سریع به فعالیت می‌پردازد، در کنار منافع اقتصادی آن، می‌تواند تهدیداتی را نیز برای سلامت انسان‌ها و محیط زیست به همراه داشته باشد. البته واقعیت این است که هنگام صحبت عمومی پیرامون این موضوع، اکثر ما اطلاعی از واقعیت‌های فراسوی این دانش میان رشته‌ای نوظهور نداریم. فعالان صنعتی در شاخه نانو تکنولوژی، با دستکاری ذراتی که اندازه‌ای بین 1 تا 100 نانومتر دارند، به ساخت محصولات مصرفی مختلف می‌پردازند. (یک نانومتر معادل یک میلیاردم یک متر و یا برابر با رشد هر یک از ناخن‌های انگشتان ما در طول یک ثانیه است.)
باید دانست که با دستکاری ذرات در سطح اتم‌ها و مولکول‌ها، این ذرات بنیادین، ویژگی‌ها و خواص فیزیکی، زیستی و شیمیایی کاملاً متفاوتی به نسبت مواد اولیه خود پیدا می‌کنند و ذرات مربوط به مواد کاملاً بی‌خطر می‌توانند به موادی سمی و خطرناک تبدیل گردند که با ورود به بدن، در سلول‌ها و مغز استخوان‌ها و گلبول‌ها جای می‌گیرند. چرا که اصولاً بدن ما فاقد ساز و کارهای دفاعی در برابر چنین ذرات کوچکی است.
هم اینک از ذرات نانوی کربن، نقره تیتانیوم، مس و سایر مواد به صورتی گسترده در ساخت محصولات آرایشی، کرم‌های ضدآفتاب، کالاهای ورزشی، ماشین‌های لباسشویی، فریزرها، یخچال‌ها، محصولات بچه، مواد مقاوم، مواد غذایی و اسپری‌های خوشبوکننده هوا و کفش بهره برده می‌شود.
صرف‌نظر از شعارهایی تجاری نظیر "جدید" و "بهبود یافته"، که برای فروش بیشتر این محصولات به کار گرفته می‌شود، باید دانست که در صحنه عمل، دانش نانوتکنولوژی به بهبود کارایی پنل‌های خورشیدی، صافی‌ها و اسفنج‌ها، کاهش آلودگی هوا و جذب جیوه محلول انتشار یافته در محیط زیست، کمک‌های شایانی نموده است. تعدادی از دستگاه‌های پزشکی ساخته شده با این فن آوری نیز به بهبود کارایی داروهای ضدسرطان و ساخت پوشش‌های فاقد باکتری انجامیده است و کارشناسان معتقدند که نانو تکنولوژی می‌تواند انقلابی را در صنایع الکترونیک، اپتیک و کوانتوم به وجود آورد؛ اما نباید از مخاطرات و تهدیدات این دانش نیز چشم‌پوشی کرد. مثلاً اتحادیه غیرانتفاعی مصرف‌کنندگان آمریکایی با نگاهی به پژوهش‌ها و تحقیقات علمی انتشار یافته در این حوزه، اعلام نموده که کاربرد بدون ضابطه و گسترده از بسیاری از این مواد، می‌تواند به نتایجی ناخواسته، غیرقابل جبران و مخاطره‌آمیز منجر شود.
انجمن علمی سلطنتی انگلستان نیز هشدار داده که نانو لوله‌ها می‌توانند مضراتی مشابه فیبرهای آزبست به همراه داشته باشد. چرا که به عنوان مثال، موش‌هایی که مدتی در مجاورت ذرات نانو زندگی کرده‌اند، با عوارضی نظیر ایجاد تومور روبه‌رو شده‌اند. ژورنال علمی سم‌شناسی ذرات و فیبرها نیز با طرح این پرسش که در صورت جذب کرم‌های ضدآفتاب ساخته شده با روش‌های نانو در بدن، آیا ما با مضراتی بیش از منافع آنها روبه‌رو نخواهیم شد، به بحث و بررسی پیرامون این آثار دوگانه پرداخته است. مطمئناً این ذرات کوچک، خیلی زود با راه یافتن در آب‌های آزاد، وارد بدن ماهی‌ها می‌شوند و اثرات مسمومیت‌آور و زیانباری را در آنها هم به وجود می‌آورند. از سوی دیگر، پیش‌بینی می‌گردد که در سال 2015 میلادی، بازار جهانی سالانه خدمات و کالاهای نانو به یک تریلیون دلار برسد. (گزارش بنیاد علوم ملی ایالات متحده)
در سال گذشته،‌ دولت آمریکا، بودجه‌ای 4/1 میلیارد دلاری در بخش تحقیق و توسعه دانش نانو تکنولوژی هزینه نمود که در مجموع، تنها 1 تا 4 % از این رقم صرف ارزیابی مخاطرات و آسیب‌های این رشته گردیده است. هر چند واقعیت این است که باید تلاش‌ها و اقدامات بسیار گسترده‌ای در جهت آشنایی عموم با مخاطرات مرتبط با این ذرات و محصولات مرتبط انجام گیرد. با وجود رشد لجام گسیخته کنونی دانش ذرات نانو، مدیران آژانس حفاظت محیط زیست (EPA) و سازمان غذا و دارو (FDA) ایالات متحده، نتوانسته‌اند اقدامات مناسبی را در جهت آزمون و سنجش ایمنی و سلامت راهکارها و روش‌های کنونی و برچسب‌های به کار گرفته شده، انجام دهند. آقای یان ایلومیناتو از "مؤسسه دوستان زمین" می‌گوید: "هنگامی که صحبت از تجاری‌سازی روش‌ها و راهکارهای نوظهور به میان می‌آید، در سایه سیستم کنونی، به وجود آمدن آسیب‌ها و مضرات فراوان تقریباً اجتناب‌ناپذیر است. "
در سیستم بوروکراتیک و ناکارای نظارتی فعلی، به دلیل روابط نزدیک صنایع و دولت، امکان بسیاری از اظهارنظرهای آزادانه علمی محدود گردیده و حقایق زیادی نادیده گرفته می‌شود. در یکی از گزارش‌های آژانس حفاظت محیط زیست ایالات متحده خاطرنشان گردیده که در کنار فرصت‌های نوظهور این صنعت، مسایل غیرقابل پیش‌بینی مختلفی نیز وجود دارد که عموماً از سوی شرکت‌های تجاری فعال، پنهان نگاه داشته می‌شود. مثلاً شرکت سامسونگ با ساخت یک ماشین لباسشویی نانو سیلور که در هر بار چرخش 100 کوادریلیون ذره نقره را انتشار می‌دهد و درعین حال توانسته مجوزهای قانونی لازم را نیز کسب نماید، نشان داد که مقررات کنونی تا چه حد بی‌اثر و کم بازده است. با توجه به مقررات کنونی،‌ ماشین‌های لباسشویی جدید نیازی به تأیید ایمنی زیست‌محیطی ندارند، مگر اینکه بعدها مشخص شود عملکرد آنها در از بین بردن باکتری‌ها، ناکارا بوده است. در حوزه محصولات آرایشی و بهداشتی نیز که از قوانین نظارتی کمتری برخوردار می‌باشد، آژانس حفاظت محیط زیست تقریباً هیچ کنترلی را در مورد آثار به کارگیری این کالاها بر محیط زیست گیاهی و جانوری و انسانی نمی‌نماید و تنها در صورت مشاهده فجایع انسانی روی داده پس از استفاده از این محصولات آرایشی و بهداشتی، وارد ماجرا می‌گردد.
جورج کمیبرل وکیل مرکز غیرانتفاعی و بین‌المللی ارزیابی تکنولوژی می‌گوید: "همه ما شهروندان آمریکایی، بخشی از یک آزمایشگاه بزرگ انسانی هستیم. اما نباید فراموش کرد که همه شرکت‌ها در کنار توجه به بازاریابی کالاهایشان، باید به منافع جامعه‌ای نیز که در آن به کار می‌پردازند، توجه نمایند. درگام اول، تهیه و تدوین مطالعات مربوط به ارزیابی هزینه‌های مختلف مصرف یک محصول، باید تهیه و منتشر گردد. "
ایمان کور و کر و فاقد منطق به تکنولوژی‌های نوظهور، از دیرباز باعث ایجاد مشکلات و فجایع طبیعی و انسانی مختلفی شده است و تنها پس از چند سال و یا چند دهه از کاربرد یک محصول نوظهور و افشای آثار جبران‌ناپذیر به وجود آمده، رهبران سازمان‌های نظارتی مجبور شده‌اند که به بررسی‌های لازم بپردازند. آیا در دانش نانو تکنولوژی امروز نیز همین اتفاقات، یک بار دیگر باید تکرار شود؟
در پایان من معتقدم که ما باید به این پرسش‌ها، براساس واقعیت‌های موجود، پاسخ‌هایی جامع، اطمینان‌بخش و همه‌جانبه‌نگر بدهیم:
1- دولت‌های ما برای کنترل، قانون گذاری، آزمون و برچسب‌گذاری محصولات و کالاها و خدمات تولید شده با استفاده از نانوتکنولوژی چه گام‌هایی برداشته‌اند؟ و این اقدامات تا چه حد اثربخش بوده است؟
2- این ذرات نانو تا چه حد بر سلامت کارگران فعال در صنایع تجاری بهره گیرنده از این فن آوری نوظهور تأثیر می‌گذارند؟ و برای کنترل و کاهش این تأثیرات چه گام‌هایی باید برداشته شود؟
3- آیا این ذرات نانو، باکتری‌های مفید بدن ماهی‌ها، حیوانات، گیاهان و انسان‌ها را می‌کشند؟
4- آیا استفاده از این محصولات نوظهور به ایجاد مقاومت دارویی در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها منجر نخواهد شد؟
5- آیا تولید گسترده این محصولات به تغییر در ماهیت موجودات زنده منتهی نمی‌گردد؟
6- آیا استفاده از محصولات تولید شده با فن آوری نانو، به ایجاد بیماری و یا تومورهای مختلف نمی‌انجامد؟
7- با تجمع ذرات نانو در بدن افراد، چه اتفاقاتی روی خواهد داد؟
8- سرمایه‌گذاری سالانه 600 میلیون دلاری دولت آمریکا در بخش مطالعات مربوط به کاربرد نانو تکنولوژی در علوم نظامی، به چه نتایجی منتهی شده است؟
اگر شما پاسخی برای این سؤالات ندارید و یا تاکنون به این موضوع نیندیشیده‌اید، احتمالاً روزگار خوبی دارید. هر چند دیگر خبری از آن روزهای خوب گذشته نیست.