پارسای داخل کشور دکتری تخصصی (PhD) 1401
پدیدآور: امیر صفری 
استاد راهنما: علی محمد حاضری
 استاد مشاور: محسن بهشتی سرشت
دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی
چکیده

در این رساله فرایند شکل‌گیری و احیای حوزه‌ی علمیه‌ی قم در ایران مدرن بررسی شده است. مدعای اصلی این پژوهش این است که این نهاد دینی، بر خلاف تصور، نهادی برآمده از آنچه معمولاً «سنت» خوانده می‌شود نیست بلکه محصول قرابت آن با تأسیس دولت مدرن در این ایران است. این نوشتار با بررسی آنچه نویسنده «تبار نیروهای» فعال در ایران مدرن خوانده، کوشیده است دوگانه‌ی «سنتی» و «مدرن» در تاریخ مدرن ایران را پروبلماتیک کرده و نشان دهد که این دوگانه برای خوانش تاریخ حوزه‌ی علمیه بسنده نیست. مطابق با مدعای نظری این متن نشان داده شد که در پارادایم‌های تاریخ‌نگاری موجود پیرامون ایران مدرن، اساساً پرداختن به تاریخ حوزه‌ی علمیه قم قابل طرح نیست. در بخش نظری همچنین سعی نشان داده شد که برای گذر از این تنگنای نظری باید به سراغ فردِ تاریخی وبر و قرابت انتخابی او از یک سو و تبارشناسی فوکو در مقام روش شناسی رفت. در بخشی تاریخی و تجربی نشان داده شد که موقعیت عتبات عالیات در عراق عثمانی در مقام مدارس دینی در ایران در پایان دوره‌ی صفوی و اوایل دوره‌ی قاجار تثبیت شد. این مسئله از یک سو با دو فرایندِ حل شدن مسئله دادن خمس و زکات به مجتهدِ اعلم و نیز تثبیت نهاد مرجعیت تقلید در آنجا همراه بود. همچنین به نفوذ استعماری انگلیس در منطقه‌ی خاورمیانه اشاره شد و نشان داده شد که این نفوذ با ترسیم و مسئله‌مند شدن مرز میان ایران و عراق عثمانی اهمیت دوچندان یافت. در سوی دیگر، نشان داده شد که در ایرانِ دوره‌ی مشروطه گفتمانی شکل گرفت که بر انتقال حوزه‌ی علمیه شیعی به درون مرزهای ایران تأکید داشت. شکل‌گیری این گفتمان از یکسو با تغییرات عینی و ماتریال در بین‌النهرین و عراق عرب همراه بود و از سوی دیگر با دگرگونی موقعیت علمای ایرانی در شهرهای مقدس عراق تلازم داشت. همچنین در سطحی دیگر به تحولات روی داده در موقعیت تاریخی- دینی شهر قم در دوره‌ی قاجار اشاره شد و نشان داده شد که تاریخ این شهر از منظر «قداست و شرافت» مورد بازآرایی قرار گرفت. در گام آخر به مهاجرت حائری یزدی از عتبات عراق به اراک و سپس قم اشاره شد و کوشش شد این کنش ظاهراً منفرد و شخصی، در زمینه‌ی وسیع‌تر تاریخی و اجتماعی قرار گیرد.