حوزه‌های علمیه در جامعه دینی ما از جایگاهی بس والا و مهم بر خوردار هستند. حوزه ها به مصداق آیه شریفه"الم تر کیف ضرب الله مثلا کلمه طیبه لشجره طیبه اصلها ثابت و فرعها فی السماء تؤتی الکها کل حین باذن و ربها..." (ابراهیم/14) چونان درختی ثابت و ریشه دار، در همیشه تاریخ گذشته، ملجا جویندگان معارف الهی بوده و ثمراتی شیرین و گوارا عرضه داشته و در ساحت علم و تقوی آثاری پر بها ارائه نموده اند. در این نوشتار کوتاه، نگاهی گذرا به تاریخچه، اهداف و برخی از ویژگیهای حوزه علمیه خواهیم داشت.

حوزه در لغت و اصطلاح
حوزه در لغت عرب به معنای ناحیه، مجتمع و مکان ثقل آمده است و حوزه الاسلام به معنای حدود و ثغور و نواحی اسلامی است. کلمه حوزه یا حوزه‌‌های علمیه اصطلاحی است رائج در جهان به ویژه نزد شیعیان به معنای مرکز تحصیل علوم دینی و به اصطلاح دانشگاهی است برای آموزش و فراگیری علوم دینی و قدیمه، که با در اختیار داشتن گنجینه به یادگار مانده از خاندان نبوت و عترت، فرهنگ بی نظیری را در تمام زمینه‌‌های علمی، اجتماعی و بعضا سیاسی از خود به یادگار گذارده است. [1]

تاریخچه حوزه علمیه
این نهاد مقدس نیز مانند همه نهادهای اجتماعی به تدریج و در طول سالهای متمادی شکل گرفته است، که ریشه شکل گیری آن به صدر اسلام و آغاز بعثت پیامبر اکرم(ص) باز می‌‌گردد. مطالعه سیر تحول و شکل گیری حوزه علمیه مستلزم نگاهی اجمالی به چهارده قرن تاریخ آموزش در اسلام است که باید در ضمن دو دوره جداگانه بررسی شود.

حوزه‌‌های علمیه در عصر حضور
عصر حضور حدود سه قرن طول کشید که همزمان با طلوع اسلام شروع و تا زمان غیبت حضرت ولی عصر(عج) ادامه یافت. عنصر مشترک در طول این مدت وجود معصوم به عنوان عامل محوری در آموزش معارف دین می‌‌باشد. با آغاز رسالت حضرت محمد(ص) در مکه، اولین حلقه‌‌های رسمی آموزش اسلام تشکیل گردید. یکی از اولین مکان‌‌های تجمع و آموزش در آغاز بعثت خانه"ارقم بن ابی ارقم" در دامنه کوه"صفا" بود که در این محل چهل نفر از جمله حضرت حمزه و ابوذر غفاری به اسلام گرویدند. [2]بعد از هجرت مسلمین به مدینه و نزول آیه نفر تلاش بیشتری برای آموزش و فراگیری احکام و معارف اسلامی صورت پذیرفت و مسجد به عنوان کانون برگزاری جلسات آموزش دین معرفی شد، که تا قرنها بعد نیز این محوریت حفظ گردید. با رحلت رسول مکرم اسلام این رسالت عظیم توسط حضرت علی و امامان بعد از ایشان به بهترین وجه ممکن عملی شد و تشنگان معارف اصیل اسلام با حضور یافتن در محضر این بزرگان و شاگردان آنها، کام تشنه خود را سیراب می‌‌کردند. درعصر امام باقر و امام صادق تحولی عظیم در آموزش اسلامی پدید آمد. این دو بزرگوار در مسجد نبوی رواقی برای تدریس داشتند و جلسات درس و گفتگوی علمی در منازلشان نیز بر پا بود که روایان و طالبان علم در آنها حضور می‌‌یافتند. علاوه بر آن به سؤالات مسلمانانی که از نقاط مختلف جهان آمده بودند پاسخ می‌‌گفتند. سازمان این حوزه‌‌های درسی، ساده و قابل استفاده و بهره برداری برای همگان و پاسخگوی نیازهای زمان بود. دانشمندان متعددی در رشته‌‌های مختلف علوم اسلامی، عقلی و علوم طبیعی در این عصر پرورش یافتند. چندین نسل از فقها تربیت شدند که دارای قدرت اجتهاد بودند. قواعد مهم فقهی و اصولی وضع شد و مدارس فلسفه و کلام تاسیس گردید. کتابهای مختلفی توسط دانشمندان تعلیم یافته در محضر این بزرگواران نگاشته شد. علاوه بر مدینه، کوفه نیز به دلیل دو سال حضور امام صادق در آن، مرکز علمی نشر و آموزش علوم ال محمد گردید. حوزه علمی و درسی، در این عصر الگوی تاسیس و اداره حوزه‌‌های علمیه در قرون بعد و خصوصا در عصر غیبت شد. بعد از این حرکت عظیم علمی، به دلیل سختگیری خلفاء بنی عباس، این حرکت دچار کندی شد، تا اینکه زمان غیبت امام عصر فرا رسید.

حوزه‌‌های علمیه در عصر غیبت و تاسیس حوزه علمیه امامیه
در سال 329 هـ. ق با وفات آخرین نایب خاص حضرت مهدی(عج)، (علی بن محمد سمری) غیبت کبری آغاز شد. در این مقطع حضرت مسئولیت اداره امور فرهنگی و مرجعیت دینی را به فقهای تربیت شده در مکتب اهل بیت واگذار نمود. [3] و از همین جا سازمان روحانیت شکل گرفت و در حوزه‌‌های علمیه تبلور یافت.

جرقه‌‌های نخستین در قم و ری
همزمان با غیبت صغری و شروع غیبت کبری به علت فشار شدید عباسیان بسیاری از علماء شیعه مجبور به ترک وطن شده و به قم و ری مهاجرت کردند، زیرا این دو شهر تحت فرمانروائی آل بویه بود، گرچه برخی هم در عراق ماندند. نتیجه تلاشهای علمی دانشمندان شیعه در حوزه‌‌های قم، ری و عراق تهیه یک موسوعه حدیثی کامل، که اصول اربعماه را در خود جای داده بود، می‌‌باشد. از آن جمله می‌‌توان به کتاب کافی مرحوم کلینی و کتاب من لایحضره الفقیه شیخ صدوق اشاره نمود. ویژگی مهم این دوره توجه گسترده به تدوین احادیث و فتوی دادن بر طبق متن روایات و جمع آوری اطلاعات لازم در مورد راویان حدیث بوده است.

تاسیس حوزه علمیه بغداد
در قرن پنجم مدرسه فقه قم و ری به دلیل ضعف حکومت عباسی و خارج شدن فقه شیعه از سانسور و فشار طاقت فرسای عباسیان و ظهور شخصیتهای بزرگ علمی چون شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی، به بغداد منتقل شد. مدارسی توسط این بزرگان در بغداد تاسیس گردید و به مرکزی برای آموزش معارف دین به طالبان حقیقت تبدیل شد. "دارالعلم" نام مدرسه ای بود که توسط سید مرتضی در همین زمان تاسیس شد.

ویژگیهای مدرسه بغداد
1. در این دوره اجتهاد به سبک شیعی آن شکل می‌‌گیرد و برای آن اصول، و قواعدی مقرر می‌‌گردد. تفریع فروع بر اصول و تطبیق با آن برای نخستین بار به طور رسمی صورت می‌‌گیرد.
2. خارج شدن از چهار چوب احادیث و تدوین علم اصول برای مصون ماندن فقه و فقیه از خطا و لغزش در استنباط، توسط این بزرگان محقق می‌‌شود. از جمله شیخ مفید کتاب"التذکره باصول الفقه" سید مرتضی"الذریع الی اصول الشریعه" و شیخ طوسی"عده الاصول" را می‌‌نگارند.

تاسیس حوزه علمیه نجف
با اشغال بغداد توسط سلجوقیان و مهاجرت شیخ طوسی به نجف سنگ بنای حوزه علمیه در این شهر مقدس گذاشته می‌‌شود. گرچه قبل از شیخ نیز عالمانی در آنجا می‌‌زیسته اند. با ورود شیخ به نجف و هجرت بسیاری از طلاب به این شهر نجف به یک پایگاه علمی بزرگ برای جهان تشیع تبدیل می‌‌شود. بعد از شیخ حوزه نجف به دلیل تقلید صرف از آراء شیخ دچار رکود علمی می‌‌شود اما با ظهور دانشمندانی چون ابن ادریس، محقق ثانی و دیگران این حوزه حیاتی تازه می‌‌یابد. از خصوصیات مهم این حوزه محور قرار گرفتن آن در امر آموزش علوم دین و مرجعیت شیعه در طول چندین قرن است.

حوزه‌‌های علمیه حلب، حلّه، شام
قبل از شکل گیری حوزه نجف، سلار شاگرد سید مرتضی(ره) حوزه علمیه حلب را شکل داد. در حله نیز برخی از علماء با دائر کردن مرکزی علمی به پرورش جویندگان دانش پرداختند. علامه حلی و محقق حلی از تربیت شدگان این مدرسه اند. این حوزه در حدود سه قرن رونق داشت. در شام هم، دانشمندانی چون ابی محمد بن جعفر ورّاق طرابلسی از شاگردان شیخ طوسی در طربلس، شهید اول و شهید ثانی در دمشق و جبل عامل به تاسیس مراکز علمی شیعی اقدام نمودند.

حوزه‌‌های علمیه در ایران
تاریخ تاسیس حوزه‌‌های علمیه در ایران همزمان با شروع غیبت کبری و ظهور شخصیتهائی چون صدوق در ری و پدرش در قم است. شیخ مفید که از مؤسسین حوزه علمیه بغداد است خود از شاگردان شیخ صدوق به شمار می‌‌رود. روند تاسیس و رونق یافتن حوزه‌‌های علمیه در ایران در سیر تاریخ ادامه یافته و حوزه هائی در اصفهان، مشهد، ری، قم و شهرهای بزرگ دائر شده است که عمدتا از لحاظ علمی تحت تاثیر حوزه علمیه نجف بوده اند. در عصر صفوی با هجرت علماء بزرگ به اصفهان این حوزه رونق خاصی می‌‌یابد. دوره جدید شکوفائی حوزه ها در ایران با هجرت آیه الله شیخ عبدالکریم حائری از نجف به قم آغاز می‌‌شود و سپس با زعامت و مرجعیت عامه آیه الله العظمی بروجردی رونق بیشتری یافته به طوری که توجه بسیاری را به سمت خود جلب می‌‌کند. با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و تحت فشار قرار گرفتن علماء در نجف از سوی رژیم بعث عراق حوزه علمیه قم تبدیل به محور و مرکز حوزه‌‌های علمیه در جهان تشیع می‌‌گردد به طوری که هم اکنون هیچ حوزه ای در جهان تشیع به عظمت آن نمی رسد و هزاران دانشمند و جویای حقیقت اسلام ناب از سراسر جهان در آن به تعلیم و تدریس و تحقیق می‌‌پردازند [4]و در مسیر خدمت به ارزشها و معارف والای دین و مذهب تشیع و حفظ دینداری مردم از هیچ تلاشی دریغ نمی کنند و در حقیقت، این عملکرد و تلاشها را برای خود افتخاری بس ارزشمند می‌‌دانند چرا که در راستای عملکرد معصومین(علیهم السلام) و خدمت به مذهب، در این مسیر و هدف گرانمایه گام بر می‌‌دارند.

پی نوشتها:
[1]. دائره المعارف تشیع، ج 6، ص 549، نشر حجتی، چاپ اول (زیر نظر آقایان: حاج سید جوادی، خرمشاهی، اشکوری، کامران خانی)
[2]. سیره ابن هشام، ج 1/263، فروغ ابدیت، جعفر سبحانی، ج 1، ص 254، (دفتر تبلیغات، 1368)
[3]. اشاره به این بیان حضرت است که فرمودند: "و اما الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواه حدیثنا فانهم حجتی علیکم و انا حجه الله... " "در حوادثی که اتفاق می‌‌افتد و پیش می‌‌آید (و شما به موارد آن ها آگاهی دینی ندارید و وظیفه خود را نمی دانید). به راویان سخنان ما مراجعه کنید، همانا آنان حجت من بر شمایند و من حجت خدا هستم" وسائل الشیعه، ج 8، ص 101، چاپ بیروت
[4]. تاریخچه حوزه علمیه، از این منابع اقتباس شده است. 1. درآمدی بر شناخت حوزه و روحانیت، ص 15 تا 27، منصور علم الهدی(انتشارات نصایح، قم،1379) مرکز مدیریت حوزه‌‌های علمیه خواهران2. سیر حوزه‌‌های علمی شیعه ص 5 تا 23، ایه الله صافی گلپایگانی(جامعه مدرسین قم 1379، چاپ دوم) 3. حوزه و روحانیت در آینه رهنمودهای مقام معظم رهبری، ج 1، ص 2 الی 10 دفتر مقام معظم رهبری(ناشر، سازمان تبلیغات 1375)

منبع: / روزنامه / اعتدال ۱۳۸۷/۰۶/۲۷
نویسنده : مهدی رحیمی