یکی از بخش‌های بسیار مهم ادیان الهی، مناسک و عبادیّات است که شامل یک سلسله اعمال مقدّس است که پیروان آنها، از طریق آن به پرستش خداوند می‌پردازند. پرستش خداوند شیوه‌های گوناگونی از قبیل حج، نماز، قربانی، نذر و... دارد که بارزترین و عالی‌ترین آنها نماز است که با آداب و تشریفات خاصّی اقامه می‌شود.
در این نوشته بر آنیم که سیمای نماز را در دو آیین زرتشتی و صابئی به تصویر کشیده، برخی حکمت‌های آن را ذکر کنیم.

آنچه از تحقیق و بررسی در ادیان، خاصّه ادیان الهی، بر می‌آید این است که هر دینی از سه بخش اصلی "اعتقادات"، "اخلاقیّات" و "عبادیّات" تشکیل شده است. بخش اعتقادات هر دینی به یک سلسله نگاه‌ها، نظرگاه‌ها و تعالیم ناظر به خدا، جهان طبیعت و انسان اختصاص دارد. بخش اخلاقیّات آن در بردارنده‌ توصیه‌هایی متناسب با آموزه‌های آن، برای هر چه بهتر شدن روابط چهارگانه انسان با خود، با خدا، با طبیعت و با انسان‌های دیگر است؛ و بخش عبادیّات آن مشتمل بر یک سلسله اعمال مقد‌‌ّس است که جنبه نمادین1 دارند و شخص دیندار، دانسته یا نادانسته، به ورای آنها توجّه می‌کند و بینش‌ها و احساسات درونی و واقعیّت‌های نهفته در آن دین را آشکار می‌سازد.
از میان این اعمال مقدّس، نماز ـ صرفنظر از تفاوت‌های صوری و محتوایی آن در ادیان ـ از چنان اهمیّت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است که می‌توان از آن به عنوان عالی‌ترین و بارزترین جلوه پرستش خدا در ادیان یاد کرد.
نوشته حاضر بر آن است که سیمای نماز در دو آیین زرتشتی و صابئی را به تصویر کشد و جایگاه آن را مشخص سازد.

نماز در آیین زرتشتی
آیین زرتشت با قدمتی تقریباً دو هزار و پانصد تا سه هزار ساله از ادیان بسیار کهن جهان به شمار می‌رود. از تعالیم بسیار مهمّ این آیین، پرستش "اهورا مزدا" به عنوان یگانه پروردگار متعال و استمداد از او برای داشتن زندگی پرهیز کارانه است. به سخن دیگر، این آیین، ماهیّتی عمدتاً اخلاقی دارد و رشد و پرورش فضایل اخلاقی، نقش اساسی در زندگی دینی افراد ایفا می‌کند؛ و سه اصل "پندار نیک"، "گفتار نیک" و "کردار نیک" از دستورات اخلاقی بسیار مهمّ این آیین است. 2
پرستش "اهورا مزدا" جلوه‌های گوناگونی دارد که بارزترین جلوه آن نمازگزاردن به پیشگاه اوست. به عقیده زرتشتیان، مهم‌ترین فایده و حکمتِ به جای آوردن نماز، نه برای بخشودگی گناهان، بلکه یاد "اهورامزدا" و عمل به دستورات دینی مانند راستی، سازندگی، کار و کوشش، و سرانجام نیل به اندیشه، گفتار و کردار نیک است؛ زیرا زرتشتی بودن به کردار است، نه به گفتار. 3
نماز در نزد زرتشتیان، با آداب و تشریفات خاصّی اقامه می‌شود که می‌توان آنها را اجمالاً به شرح زیر بیان کرد:
زرتشتیان هر 24 ساعت را به 5 دوره یا گاه تقسیم می‌کنند و در هر دوره یا گاه، نماز آن دوره یا گاه را به جای می‌آورند و دعاهای مخصوص آن دوره یا گاه را می‌خوانند. به عبارت دیگر، اینان روزی پنج نوبت نماز و پرستش خدای یگانه را به جای می‌آورند که، به ترتیب، عبارتند از:
1ـ نمازِ گاهِ‌ هاون (بامدادان ـ از برآمدن خورشید تا نیمروز)؛
2ـ نمازِ گاهِ رَپَتْوَن (از نیمروز تا پسین، یعنی، سه ساعت از نیمروز گذشته)؛
3ـ نمازِ گاهِ اُزیرَن (سه ساعت از نیمروز گذشته تا فرو رفتن خورشید)؛
4 ـ نمازِ گاهِ سروثرَم (از فرو رفتن خورشید تا نیمه شب)؛
5 ـ نمازِ گاهِ اوشَهی ناای ـ اشمن (از نیمه شب تا برآمدن آفتاب). 4
هر نماز زرتشتی با این زمزمه‌ها آغاز می‌شود:
"به نام خداوند بخشنده مهربان
ـ خشنود گردانم، اهورا مزدا!
ـ باور دارم دین مزدا پرستی را که آورده زرتشت است. پیرو آموزشهای اهورایی هستم که از دیو (دروغ) و دو گانه پرستی به دور است. "5
پس از این زمزمه‌ها، نماز مخصوص هر دوره یا گاه اقامه می‌شود که از دو بخش تشکیل شده است. در بخش نخست آن، فرشته مربوط به آن دوره یا گاه مورد ستایش قرار می‌گیرد و در بخش دوم، همتای دنیایی او؛ و این حاکی از دو جنبه مُلکی و مَلکوتی داشتنِ هر چیزی است که باید کاملاً منطبق بر هم باشند؛ یعنی، هر دو راست و پاک باشند. 6
زرتشتیان، فرایض پنجگانه شان را به زبان ا‌َوستایی به جای می‌آورند و چون نمی توان برای خدا حدود و جهاتی قایل شد، نمازشان را رو به سوی منبع نور مانند آفتاب، ماه، چراغ و آتش ـ که این نورهای ظاهری جلوهایی از نور و روشنایی عالم حقیقت و معنویت است ـ به جای می‌آورند و برای نشان دادن عبودیّت خود به خدای یگانه، رکوع و سجود می‌کنند. 7
افزون بر این، نماز زرتشتیان شروطی دارد که عبارت است از: 1- پاک بودن تن از هرگونه آلودگی و نجاست؛ 2- پاک بودن لباس از هر گونه پلیدی؛ 3- دربر داشتن سُدره8 و کُشتی ـ کُستی9؛ 4- شستن دست (از آرنج تا سَرِ دست) و رو (از پسِ گوش تا چانه و تا میانِ سر) و پا (تا ساق) هر کدام را سه بار که همان وضو باشد؛ 5- پاک بودن مکان نماز از هر گونه پلیدی و فساد؛ و 6- غصبی نبودن محلّ نماز.
شایان ذکر است که در روزگار ما فرایض پنجگانه را معمولاً موبدان (روحانیان زرتشتی) به جای می‌آورند و اکثر زرتشتیان به خواندن ادعیه در صبحگاه و شامگاه اکتفا می‌کنند. 10

نماز(براخه) در آیین صابئی
آیین صابئی از آیین‌های ایران باستان و آیینی توحیدی است. پیروان این آیین، که خود را پیرو حضرت یحیی بن زکریا (ع) می‌دانند، دو دسته اند: حرّانیان و مندائیان (مغتسله، ناصور). امروزه، قریب به هفتاد هزار نفر از آنان در عراق در کنار دجله و فرات و نزدیک به بیست و پنج هزار نفرشان در کنار رود کارون در خوزستان ایران زندگی می‌کنند. اینان برای انجام مراسم دینی شان عبادتگاهی به نام "مندی (یا مندا یا مشکنه) " دارند که همیشه در کنار آب جاری قرار دارد و از نِی و گِل ساخته می‌شود و کسی غیر از روحانیّون (گنجوران) آنان حقّ ورود بدانجا را ندارند. افزون بر این، چندین کتاب مقدّس دارند که مهم‌ترینِ آنها "گنزا ربّا"، یعنی "گنج عظیم"، است. 11
پیروان این آیین، برای پرستش خدای یگانه شیوه‌هایی دارند که مهم‌ترین آنها به جای آوردن نماز (براخه) است. صابئین روزی سه نوبت نماز واجب دارند: 1- هنگام طلوع خورشید (هشت رکعت)؛
2- قبل از زوال خورشید از وسط آسمان (پنج رکعت)؛
3- هنگام غروب آفتاب (پنج رکعت).
آنان نمازشان را در هر مکانی که مقدور باشد به طرف ستاره جُدَی در شمال، به جای می‌آورند و برای اقامه نماز مقدّماتی مانند وضو (رُشادمه) و غسل جنابت لازم است. از نظر آنان برای وضو ابتدا باید نیّت کرد و فکر خویش را پاک و از هر گونه آلودگی و نا خالصی رها ساخت، آنگاه با تواضع و خلوص تمام در کنار رودخانه حاضر شد و به طرف مجرای آب ایستاد و دعاهایی را خواند. پس از خواندن دعا ابتدا دو دست را باید از سرِ انگشتان تا آرنج شُست و پس از آن، صورت خود را شست، آنگاه پیشانی و زانوان و ساق پای خود را مسح کرد و در آخر پاهای خود را شست.
براخه یا نماز این آیین منحصر در قیام و قعود و رکوع است (نماز مندائی سجود ندارد) و هفت قرائت دارد که نخستین آن بوثه‌ای (آیه‌ای) است به نام "بوثه توحید" که محتوای آن تمجید پروردگار، طلب عفو و شفا و طلب وصول به عالم انوار است. متن بوثه توحید بدین قرار است: "به نام خدای بزرگ، خداوند را با قلبی پاک ستایش می‌کنم. پروردگار وجود دارد به شهادت تو‌ای خدای جاویدان که مالک عالم انواری و از ذات خویش منبعث شده‌ای و کسی را در وجود آمدنت دخالتی نبوده و نیست، نام تو هیچگاه از بین نخواهد رفت و بعد نوبت به ادای احترام به پیامبران و مقدّسین می‌رسد که طولانی است. "12

نتیجه
از آنچه گذشت، چنین بر می‌آید که هر دو آیین زرتشتی و صابئی، به رغم تحریفات صورت گرفته در آنها، جزو ادیان توحیدی هستند. این آیین‌ها، مانند ادیان دیگر، اعمال مقدّسی را به جای می‌آورند که مهم‌ترینِ آنها نماز است که برای یاد خدا و کسب لطف و رحمت او روزانه با آداب و تشریفات خاصّی اقامه می‌شود. به جای آوردن نماز در این آیین‌ها، نه برای بخشودگی گناهان، بلکه برای یاد خدا و رسیدن به گفتار، پندار وکردار نیک (در آیین زرتشتی) و وصول به عالم انوار(درآیین صابئی) است.

پی نوشتها:
1 ـ نماد (symbol): نماد، آن چیزی است که می تواند به عنوان جانشین چیز دیگری به کار رود. نمادها این خاصّیّت را دارند که می توانند مفاهیم را به صورتی ملموس، مختصر و مفید جمع و خلاصه کنند و باعث ایجاد قدرت تمرکز بر مراسم دینی شوند و تشخیص و تفکیک امور مقدّس و نامقدّس از یکدیگر را نیز آسانتر می سازند. مثلاً، وضو گرفتن در دین اسلام نه تنها آدابی برای تطهیر، بلکه اعلام شعارِ روی برتافتن ذهن، چشم، پاها و... از غیر خدا و اعلام آمادگی برای حاضر شدن در محضر او نیز هست (اقتباس از: مک لافلین، شون؛ دین، مراسم مذهبی و فرهنگی؛ ترجمه افسانه نجّاریان، اهواز: نشر رَسِش، چاپ اوّل، 1383، صص 81 و 82).
2 ـ تیواری، کدارنات؛ دین شناسی تطبیقی؛ ترجمه مرضیه (لوئیز) شنکایی، تهران: سمت، چاپ اوّل، 1381، صص 120 و 121.
3 ـ مهر، فرهنگ؛ دیدی نو از دینی کهن (فلسفه زرتشت)؛ تهران: نشر جامی، چاپ اول، 1374، ص 195.
4 ـ همان، صص 196 و 197.
5 ـ همان، ص 195.
6 ـ‌ همان، ص 198.
7 ـ رضایی، عبد العظیم؛ تاریخ ادیان جهان، جلد سوم؛ تهران: انتشارات علمی، بی تا، ص 298.
8 ـ‌ سُدره، پیراهن سفید و ساده و گشاد و بی یقه‌ای است با آستینهای کوتاه که بلندی آن تا زانو است و از پیش، چاکی در میان دارد تا پایان سینه و در آخِر آن چاک، کیسه کوچکی دوخته شده است که آن را "کیسه کِرفِه" (کیسه ثواب) می گویند و نشانه‌ای از گنجینه اندیشه و گفتار و کردار نیک است. پوشیدن این پیراهن - همچنانکه بستن "کُستی" (= کُشتی) - بر هر زرتشتی که به سن بلوغ (پانزده سالگی) رسیده باشد، واجب است (به نقل از: اوستا: کهن ترین سرودها و متنهای ایرانی؛ جلد دوم، گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، تهران: انتشارات مروارید، 1371، ص 1006).
9 ـ‌ کُشتی یا بَندِ دین و کمربندِ دینی مزدا پرستان هفتاد و دو نخ از پشم گوسفند است که باید زن موبدی آنها را بریسد و در شش رشته دوازده نخی ببافد. شماره هفتاد و دو نشانه هفتاد و دو هات یسنه (مهمترین بخش اَوستا) و دوازده اشاره به دوازده ماه سال دارد و شش یاد آور شش گهنبار (گاهنبار) ، یعنی جشنهای دینیِ ششگانه آفرینش در درازای سال، است. کُشتی را بر روی "سُدره" (پیراهن دینی که بر تن لُخت می پوشند) می بندند. هر کودک زرتشتی باید در سنّ پانزده سالگی به نشانه آغاز بلوغ و در آمدن به جرگه مزداپرستان سُدره بپوشد و کُشتی ببندد. (به نقل از: همان، ص 1033.)
10 ـ‌ غمخوار یزدی، محمّد جواد؛ جایگاه نماز در ادیان الهی؛ مشهد: نشر الف، چاپ چهارم، 1379، صص12-17؛ رضایی، عبد العظیم؛ پیشین؛ صص 297 و 298.
11 ـ توفیقی، حسین؛ آشنایی با ادیان بزرگ؛ تهران - قم؛ سمت - مؤسّسه فرهنگی طه - مرکز جهانی علوم اسلامی، اپ هفتم، 1384، صص 72 و 73؛ جعفری، یعقوب؛ پژوهشی درباره صابئین؛ قم: مؤسّسه انتشارات هجرت، چاپ اول، 1384، صص 94 و 95.
12 ـ‌ همان؛ صص 95 و 96؛ غمخوار یزدی، محمّد جواد؛ پیشین؛ صص 7 و 8.

منبع: / ماهنامه / معارف / شماره 59
نویسنده : حبیب‌الله کاظم‌خانی