موضوع : پژوهش | مقاله

کارآفرینى در نظام ارزشى اسلام‏

کارآفرینى در منظر وحیانى‏
قرآن کریم که قانون اساسى و اساس قانونى ما مسلمانان است، در حقیقت، کتاب زندگى، کارآموزى و حیات طیبه است و پیامبر رحمت، حضرت محمد صلى‏الله‏علیه‏وآله نیز کار و کارآفرینى را مورد تأکید قرار مى‏داد و خود به آن عمل کرد.
آن چه از آیات قرآن کریم بهره‏بردارى مى‏شود این است که دست‏یابى به زندگى شایسته و سالم، در گرو بهره‏گیرى از معارف آسمانى، تفکر، تعقل و فعالیت مثبت، دوراندیشانه و مفید است. خطوط کلى و شاهراه‏هاى وصول به زندگى مطلوب، شکوفا کردن بخشى از استعدادهاى درونى و جامه عمل پوشاندن به آنهاست؛ زیرا این حیات دنیوى و مادى، ظرفیت شکوفایى تام یا حتى بخش اعظم استعدادهاى آدمى را ندارد.
در نظام ارزشى و در جاى جاى کلام معصومین و به ویژه در نگاه پیامبر اعظم صلى‏الله‏علیه‏وآله، در امتداد آیات قرآن و خاستگاه وحى، امور اقتصادى و مقوله کارآفرینى، بخش مهمى از زندگى آدمى را به خود اختصاص داده است.
قرآن کریم با تأکید بر عناوین و مواضع مختلف، اهمیت اقتصاد و کار و کارآفرینى را مورد تأکید قرار داده است، که موارد ذیل برخى از آنهاست:
1. تجلى توحید در اقتصاد و کارآفرینى
از دیدگاه قرآن کریم، تمام هستى و به ویژه انسان، منابع و ابزارهاى تولید و تمامى فعالیت‏هاى تولیدى انسان، مخلوق خدا و نشان خداوندى‏اند و قرآن، همه آنها را آثار رحمت و فضل خدا مى‏داند1 و کارآفرینان نیز تجلى‏گاه این ویژگى خدایند و هر روز، او دست‏اندرکار و نو آفرین است.
2. توجه به معاد، اقتصاد و کارآفرینى‏
قرآن کریم در جاهاى مختلف تأکید مى‏ورزد که تمامى اعمال آدمى در روز واپسین (قیامت)، ارزیابى و محاسبه مى‏شود و حتى مى‏فرماید: «بر زبان‏هاى آنها قفل خاموشى مى‏زنیم و دست‏ها و پاهاى آنها با ما سخن مى‏گویند» و این مقوله، عنایت ویژه‏اى به عمل و همچنین رفتارهاى اقتصادى دارد. قرآن کریم در این زمینه، امورى مانند تولید، توزیع، مصرف، انگیزه کار، تلاش و فعالیت و در کنار آن، صله رحم، احسان، انفاق، بخشش و بذل را مورد تأکید قرار مى‏دهد.2
3. عدالت و دادگرى در اقتصاد متعادل و کارآفرینى
اصل عدل و دادگرى، همراه با توحید و معاد، از معارف مهم قرآن کریم است.3
وقتى از حضرت امام على علیه‏السلام سؤال کردند که عاقل را براى ما وصف کن، فرمود: عاقل کسى است که هر چیز را در جاى خود قرار دهد.4
از این منظر، کارآفرین نیز دقت و خلاقیت لازم را جهت انجام درست کار و کار درست، در زمان مطلوب و جایگاه مناسب کار، از خود بروز مى‏دهد.
4. نقش رهبرى و مدیریت، در اقتصاد کارآفرینانه
اصل مدیریت با مسئله حکومت و رهبرى در جامعه ارتباط دارد. در راستاى اصل توحید که حق حاکمیت را از آن خدا مى‏داند، افرادى هم که از جانب او - اداره و مدیریت جامعه را بر عهده مى‏گیرند - مسئولیت دارند تا در امور اجتماعى، سیاست‏گذارى و تنظیم امور اقتصادى و حرفه‏اى در سطح کلان، متناسب با شرایط و مقتضیات زمان و مکان، تدبیر کنند و کارآفرینان را مجال بروز استعداد دهند و محوریت عدالت را بر اساس سه مقوله آبادانى، کشف استعداد (کارآفرینان)، انجام کارهاى نیک و پاینده قرار دهند و این مهم، میسر نمى‏شود؛ مگر با شناخت و داشتن برنامه که خداوند کریم ارسال پیامبران از کارگاه آفرینش را مثال و شاهد مى‏آورد؛ مانند ابراهیم، لوط، اسحاق و یعقوب.5
5. ثروت قرآنى و قدرت کارآفرینى
در آیات متعدد، به طور آشکار یا در ضمن ضرب‏المثل‏ها و قصه‏ها و با نگاه‏هاى متفاوت، به ثروت توجه شده و بیان شده است که حب مال و ثروت، امرى فطرى است‏6 و این که انسان موجودى است کارآفرین که این ویژگى، زمینه‏هاى کسب ثروت را در او ایجاد کرده است.7 جمع آورى ثروت، به شرط اداى واجبات و دورى از قاعده نکوهیده کنز، مورد نکوهش نمى‏باشد؛ از این رو، قرآن، کارآفرینان متعددى، مانند حضرت سلیمان، داود و ذوالقرنین را مثال مى‏زند که با تبحر زیاد، ثروت فراوان اندوختند؛ اما علاقه به مال را در خود تعدیل و جامعه را به فعالیت ترغیب کردند و آدمیان را از بطالت و بیکارى رها ساختند8 و در مقابل، سودجویان و ثروت اندوزان نابالغ را مثال مى‏زند؛ مانند قارون، فرعون، ولید بن مغیره و ابى‏لهب که مترفان و مستکبرانى کنزگرا بودند و عشق بیش از حد به انباشت و ثروت اندوزى، موجب سقوط آنها شده است.9
6. سرزنش مرفهین شبه کار آفرین
در آیات متعددى نیز مرفهین شبه کار آفرین غافل مذمت شده‏اند و رابطه مثبتى بین کار و ثروت و سرکشى، در صورت عدم ظرفیت، مطرح شده است. چنین کسانى، در مقابل حقیقت و منافع مردم و آینده نیز مى‏ایستند و پیامبران را که کارآفرینان اندیشه‏ورز کارگاه الهى هستند، به مشقت مى‏اندازند و در برابر نوح، ابراهیم، موسى، طالوت و حضرت محمد صلى‏الله‏علیه‏وآله مى‏ایستند؛ تا حدى که حضرت نوح از قوم خود در پیروى از ثروتمندانى که اموال و دارایى خود را نه از طریق کارآفرینى، بلکه با حیله و نیرنگ حاصل نمودند و باعث گمراهى خویش شده‏اند، نفرین مى‏نماید.10
7. حیات طیبه و کارآفرینى
قرآن کریم، منشأ حرکت به سوى حیات طیبه را عمل نیک، فعالیت مفید، مثبت و سازنده در همه زمینه‏هاى علمى،
فرهنگى، اقتصادى، سیاسى و فرهنگى بر مى‏شمرد. از اختراعات بزرگ تا مجاهدت‏ها و شهادت‏ها و از کارهاى بزرگ همچون رسالت انبیا تا کوچک‏ترین کارها، مانند کنار زدن یک سنگ کوچک از وسط جاده، همه در این مفهوم گسترده، جمع مى‏باشند11 و تمامى این موارد، در سخنى از رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏وآله بیان شده‏اند؛ زیرا آدمى مساوى تلاش است و کار و تلاش، جوهره وجودى اوست. از این رو مى‏فرماید: «خداوند، تلاش و کار و کوشش را بر شما مقرر داشته است؛ پس بکوشید».12

کارآفرینى در سیره پیامبر صلى‏الله‏علیه‏وآله‏
یکى از فصل‏هاى درخشان زندگى پیامبر معظم اسلام صلى‏الله‏علیه‏وآله، کار و کارآفرینى و تقدیر و ترویج کار و فعالیت است. در نگاه پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏وآله، کار کردن، در ردیف جهاد در راه خدا آمده است. وى در این باره مى‏فرماید: «هر کس از راه، حلال براى استغناى خود و خانواده‏اش تلاش کند، مانند کسى است که در راه خدا جهاد کرده است و هر کس با تلاش و آبرو، در پى حلال دنیا باشد، در مرتبه شهدا خواهد بود».13
امام صادق علیه‏السلام، درباره پیامبر مى‏فرماید: «پیامبر، همیشه هسته‏هاى خرما را در زمین مى‏نشاند و علاقه زیادى به کشاورزى داشت». همچنین ابن اثیر مى‏نویسد: «در فدک، 11 درخت خرما بود که پیامبر صلى‏الله‏علیه‏وآله، آنها را کاشته بود که از میوه آنها، حجاج استفاده مى‏کردند. عده‏اى نیز از آنها بهره اقتصادى مى‏بردند».
از احادیث مرتبط با مقولات یاد شده، به خوبى روشن مى‏شود که پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏وآله، با این که امور اجتماعى و وظایف سنگین رسالت و تبلیغ را بر عهده داشت، هم شخصاً کار مى‏کرد و هم کار و تلاش و خلق فرصت‏ها را ترویج مى‏کرد. او، مروج کار و کارآفرینى بود و همواره و در تمامى زوایاى حیات خویش، در هیئت یک کارآفرین اندیشه‏ورز، ظاهر مى‏شد؛ او، مبدأ کار و کارآفرینى را خدا مى‏دانست و مى‏فرمود: «وقتى خداوند، درى از کسب و کار و روزى را به روى شما گشود، آن را حفظ کنید» و همواره تأکید مى‏کرد که «کسى که از دسترنج خود درآمد داشته باشد و کسب و کار و اشتغال داشته باشد، دوست خداوند است».
وى در فرازى دیگر، بسیار هنرمندانه، دست‏ها را به سه نوع «دست بگیر یا سائله»، «دست بده و کارساز» و «دست مَده یا ممسکه» تقسیم کرد و کارآفرینى را در گروه دست بده و کارساز مى‏داند. از نظر پیامبر صلى‏الله‏علیه‏وآله، از میان این سه نوع دست، بهترین دست، دست کارساز و بخشنده است.
در جایى دیگر، پیامبر صلى‏الله‏علیه‏وآله، به گونه‏اى دیگر، دست‏ها را در سه دسته «دست فرازین یا دست خدا»، «دست میانى یا دست بنده بخشنده» و «دست فرودین یا دست سائل» تقسیم مى‏فرماید. از میان اینها، دست کریمانه خداوند و دست بنده‏اى که دائماً در حال بذل و احسان است، زیور خلقتند؛ اما دست سائل، نکوهش گردیده است.14

رهنمودهاى ده گانه کارآفرینى با الهام از سیره پیامبر (ص)
در ترویج کار و کارآفرینى، اندیشه خیرخواهانه پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏وآله، مورد تصدیق مورخان و صاحب نظران بوده و هست و آن چه از سخنان ایشان استفاده مى‏شود، این است که در شکوفا کردن استعدادهاى نهانى و جامه عمل پوشاندن به آرمان‏ها و تبدیل مرحله فکر و اندیشه به عمل و محصول، ده گام اساسى زیر را باید طى نمود.
1. ضرورت آموختن یک کار و پیشه‏
پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏وآله، منادى آموختن مهارت‏هاى مختلف است؛ لذا مى‏فرماید: «خداوند بنده‏اى را دوست دارد و آنان، کار و پیشه‏اى را بیاموزد تا به وسیله آن، از مردم، بى‏نیاز گشته، از کابوس هراس‏انگیز فقر، رهایى یابد».
2. زمان شناسى‏
زمان‏شناسى در کار، بسیار مهم است و چه بسا کارهایى که به خاطر انتخاب زمان نامناسب، با شکست مواجه شده‏اند. پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏وآله مى‏فرماید: «کسب و کار، در گرو زمان و فصل مناسب خویش است».15
3. سستى گریزى‏
مردم سست، جامعه کسل را رقم مى‏زنند و جامعه کسل، آینده خمود و کم‏تحرک را به ارمغان مى‏آورد؛ لذا پیامبر رحمت صلى‏الله‏علیه‏وآله، از کسالت و سستى، به خدا پناه مى‏برد و مى‏فرماید: «خدایا! به تو پناه مى‏برم از کسالت و سستى و به تو پناه مى‏برم از فقر و کفر» و باز مى‏فرماید: «خداوند، انسان بیکار و بى‏تحرک در کارهاى دنیا و آخرت را دشمن مى‏دارد».16
4. تداوم و استوارى‏
یکى از ویژگى‏هاى فاخر کارآفرینان، استوارى، استحکام، تدوام و شکست‏ناپذیرى است؛ لذا پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏وآله، ضمن تشویق به انتخاب یک کار دقیق، مى‏فرماید: «هر کسى از شما که کارى را انجام مى‏دهد، باید آن را با استوارى، استحکام و مداومت به سرانجام برساند»17 و نیز مى‏فرماید: «بافضیلت‏ترین کارها، بادوام‏ترین آنهاست؛ ولو اندک باشد».18
5. سودرسانى‏
از ویژگى‏هاى کارآفرینان، خلق فرصت‏ها، استقبال از خطرها، خرج سرمایه فکرى و مادى، عبور از ناشناخته‏ها و خلق «همه چیز» از «هیچ» و سپس ترک آن براى دیگران و ایجاد فرصتى دیگر است و این خلق و واگذارى، در چرخه تداوم قرار مى‏گیرد و نتیجه آن، سودرسانى به دیگران است. پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏وآله در این باره مى‏فرماید: «بهترین مردم، کسى است که براى مردم، سودمندتر باشد».19
6. کسب دانش و مهارت لازم‏
حالت جست‏وجوگرى و کسب اطلاعات، از ویژگى‏هاى کارآفرینان است که کارهاى خود را بر اساس اطلاعات متقن و با تدبیر انجام مى‏دهند. رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏وآله، در این باره مى‏فرماید: «اى پسر مسعود! هر گاه تصمیم به کارى گرفتى، آن را از روى علم و عقل انجام بده و از این که بدون اندیشه و علم، اقدام به کارى کنى، پرهیز کن».
7. رابطه دوستانه و صحیح‏
از ویژگى‏هاى کارآفرینان، رابطه آنان با اطرافیان خود در محیط کار است که اغلب، دوستانه، غیررسمى و سودرسان است. پیامبر صلى‏الله‏علیه‏وآله درباره فعالیت‏هاى مختلف مى‏فرماید: «در اسلام، نه تحمل زیان جایز است و نه ضرر رساندن به دیگران و فریب آنها. روابط، باید شفاف، دوستانه و صادقانه باشد».
8. صداقت حرفه‏اى‏
ویژگى دیگر کارآفرینان، صداقت حرفه‏اى و عدم طمع‏ورزى است. این مسئله، هم در اعتماد به کارآفرین و هم در تداوم همکارى با او، مؤثر است. پیامبر صلى‏الله‏علیه‏وآله در این باره مى‏فرماید: «هر گاه فردى براى یک کار مشخص، فرد دیگرى را به فعالیت فرا خواند، باید حقوق او را به طور کامل بپردازد» و نیز مى‏فرماید: «هر کس فردى را به فعالیت فرا مى‏خواند، پیش از کار، او را از اجرتش آگاه سازد».
9. پشت‏کار و خلاقیت‏
کارآفرین، علاوه بر تصمیم‏گیرى صحیح، مناسب و دقیق، فردى است که داراى ایده و فکر جدید باشد و در حوزه‏اى وسیع، از خلاقیت و پشت‏کار برخوردار باشد. زمانى که یک کارآفرین، احساس ذوق و هیجان مى‏کند، به یک فکر و ایده جدید مى‏رسد و آن گاه، پشت‏کار لازم را از خود نشان مى‏دهد. کارآفرین، همواره در تکاپو و خلاق است. پیامبر اکرم‏صلى‏الله‏علیه‏وآله، جدیت و پشت‏کار را ستایش مى‏کند و مى‏فرماید: «هر کس به دنبال کارى رود و در آن، پشت‏کار به خرج دهد، یقیناً به نتیجه مى‏رسد».
10. احتکارگریزى و مولد بودن‏
کارآفرین نوآور، همیشه در حال خلق و ایجاد است و به کم قناعت نکرده، زیاد را هم انباشته نمى‏کند و در عین حال، فردى احتکارگریز و در حال حرکت است و همواره احساس نیاز به توفیق بیشتر، او را از تکیه به وضع موجود، رها مى‏سازد. پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏وآله، ضمن ستایش بى‏نیازى و غنا مى‏فرماید: «دارا بودن و بى‏نیازى، بهترین یاور انسان بر حفظ تقواست» و تأکید مى‏فرماید که «از احتکار بپرهیزید».

پى‏نوشت:
1. اعراف، آیه 57؛ اسراء، آیه 12؛ ملک، آیه 15.
2. مطففین، آیات 5-1؛ فاطر، آیه 9.
3. آل‏عمران، آیه 18؛ نساء، آیه 135؛ مائده، آیه 8؛ نمل، آیه 90؛ نساء، آیه 58؛ آل عمران، آیه 21.
4. نهج‏البلاغه، قصار.ش، 235.
5. شورى، آیه 15؛ حشر، آیه 7؛ انبیاء، آیه 72؛ مریم، آیه 55-54؛ توبه، آیه 103.
6. آل عمران، آیه 14.
7. ملک، آیه 15.
8. سبأ آیه 13-12؛ کهف، آیه 95 و 98؛ سبأ آیه 11-10.
9. قصص، آیه 79؛ یونس، آیه 88؛ قلم، آیه 15-12؛ مدثر، آیه 12؛ مسد، آیه 2-1.
10. انفال، آیه 47؛ شورى، آیه 27؛ سبأ، آیه 35-34؛ نوح، آیه 27-21؛ یونس، آیه 81.
11. مکارم شیرازى، تفسیر نمونه، ج 11، ص 389.
12. رسول اکرم، نهج الفصاحه.
13. محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، ج 100، ص 10.
14. همان، ص 106.
15. بحارالانوار، ج 77، ص 165.
16. نهج الفصاحه، ح 221.
17. همان.
18. همان، ح 344.
19. همان، ح 317.