پیشرفت شگفت انگیز دانش در قرن بیستم، ضرورت افزایش دانش علمى عموم مردم را براى مشارکت آگاهانه و فعالانه در اداره جوامع پیچیده امروزى، حیاتى تر کرده است. بحران آب و محیط زیست، بیمارى هاى مهلکى مانند سرطان و ایدز، محصولات غذایى حاصل از فناورى مهندسى ژنتیک و مسائل مرتبط با کلون سازى جانداران ازجمله مسائلى هستند که به کشور یا جامعه خاصى محدود نمى شوند. همگان باید از پیامدها و عوامل ایجادکننده آنها آگاه باشند و هرچه این آگاهى بیشتر و عمیق تر باشد، مشارکت براى حل آنها سازنده تر خواهد بود.
در جهان غرب دسترسى عموم مردم به اطلاعات علمى، بسیار آسان و گسترده است. هر کس که در یک کشور پیشرفته به یک کتابفروشى مراجعه کند، با انبوهى از کتاب هاى علمى و آموزشى روبه رو مى شود که براى طرح سطوح مختلف و به شیوه هاى متنوعى نوشته و چاپ شده اند. دسترسى به کتابخانه ها (حتى کتابخانه هاى دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتى) براى عموم آزاد است. مجلات، روزنامه ها و پایگاه هاى اینترنتى متنوع به شیوه هاى بسیار جذابى، مفاهیم علمى و اطلاعات لازم براى یک زندگى سالم و پویا را عرضه مى کنند. رسانه هاى شنیدارى و تصویرى نیز سهم عمده اى در افزایش دانش عمومى جامعه دارند. اما براساس تحقیقاتى که دانشمندان جهان توسعه یافته درباره جایگاه اطلاع رسانى علمى در جوامع در حال توسعه انجام داده اند، دانش علمى در رسانه هاى این کشورها، در بهترین حالت خود یک امر حاشیه اى محسوب مى شود و هرچند محققان و دانشجویان مى توانند به راحتى از منابع علمى استفاده کنند و کتابخانه هاى نسبتاً خوبى در اختیار دارند، ولى عموم مردم از فرصت هاى کمترى برخوردارند. براساس تحقیقاتى که دکتر «کارلوس روزا» انجام داده است، عوامل زیر در این امر دخالت دارند:
۱- اغلب کتاب هاى علمى و مقالات مناسب براى عموم مردم، به زبان انگلیسى منتشر مى شوند و هرچند انگلیسى یک زبان بین المللى است، اما در این کشورها عموم مردم توانایى بهره بردارى از منابع خارجى را ندارند. میزان ترجمه کتاب هاى علمى نیز محدود است.
۲- هرچند اغلب دانشمندان و دانشجویان جوامع در حال توسعه، مى توانند به زبان انگلیسى بنویسند و بخوانند، اما مجلات علمى مناسب، کمتر در اختیار آنان قرار مى گیرند، زیرا کتابخانه ها اغلب با مشکل بودجه روبه رویند. با چنین وضعیتى، آنان حتى در صورت تمایل، براى تهیه مقالات علمى مناسب براى عموم مردم، امکانات محدودى در اختیار دارند. البته، اغلب آنان وارد شدن در این زمینه را مناسب شأن علمى خود نمى دانند.
۳- مشکلى که شاید مهمترین هم باشد، محدود بودن نشریاتى است که یک نویسنده علمى مى تواند مطالب خود را در آنها عرضه کند. اغلب نشریات محدودى که در کشورهاى در حال توسعه منتشر مى شود، حجم عمده اى از مطالب خود را به موضوعات غیرعلمى اختصاص داده اند و تعدادى از نشریاتى که فضایى را به این امر اختصاص داده اند، به موضوعات علمى به عنوان مطالب حاشیه اى نظر دارند. این عوامل باعث شده اند که مردم جوامع در حال توسعه به منابع اطلاعاتى روزآمد و به زبان مادرى شان دسترسى کمترى داشته باشند و در نتیجه از عواملى که توسعه کشورشان را شتاب مى بخشند، آگاهى محدودى داشته باشند. خوشبختانه در سال هاى اخیر در کشور ما رسانه هاى همگانى (صدا و سیما، مجلات و روزنامه ها) در عرضه اطلاعات علمى فعال تر شده اند و روزنامه هایى مانند «همشهرى» و «جام جم» صفحات و ضمیمه هاى ویژه اى را به مطالب علمى اختصاص داده اند. با وجود این، عرضه اطلاعات علمى در رسانه ها در اغلب موارد هدفمند و سازمان یافته نیست. بخشى از این امر به تجربه محدود ما در این زمینه برمى گردد. ما حتى از نیازهاى علمى مخاطبانمان به درستى آگاه نیستیم و بیشتر مطالب را براساس علاقه شخصى خود به موضوعى خاص ترجمه و عرضه مى کنیم. در اینجا قصد نقد و بررسى نشریات و رسانه هایى را نداریم که در زمینه افزایش دانش عمومى تلاش هاى قابل تقدیرى نیز انجام داده اند، زیرا این امر همانند سایر موضوعات علمى، به پژوهشى علمى نیاز دارد، بلکه مى خواهیم با ارائه چند نمونه، بر اهمیت افزایش آگاهى مردم از موضوعات علمى تأکید کنیم تا شاید مسئولان رسانه هاى جمعى و به خصوص روزنامه ها زمانى را براى چاره اندیشى پیرامون سامان بخشى نحوه ارائه موضوعات علمى براى عموم مردم اختصاص دهند تا روز به روز شاهد بهبود کمى و کیفى مطالب علمى و موفقیت رسانه ها و نشریات در زمینه افزایش دانش علمى مردم علم دوست کشورمان باشیم.

• دانش آموزان به علم اندوزى والدین نیاز دارند
همه ما دوست داریم فرزندانى کوشا و دانش دوست داشته باشیم. اما والدینى مى توانند دانش آموزانى کوشا و درواقع دانشمندانى کوچک بیافرینند که از اهمیت و شیوه دخالت خود در امر آموزش آنان آگاه باشند. «به فرزندان خود در یادگیرى علوم یارى رسانیم»، «چگونه در انجام تمرین هاى ریاضى به فرزندانمان کمک کنیم» و «چگونه با مسئولان مدارس تعامل بهترى داشته باشیم» اینها نمونه هایى از موضوعاتى هستند که در رسانه هاى غربى مطرح مى شوند. چنین موضوعاتى در نشریات کشورمان کمتر به چشم مى خورند.

• علم بخشى از زندگى است
آگاهى از عوامل و شرایطى که سلامت بدن را تأمین مى کنند یا آن را به خطر مى اندازند، نحوه استفاده صحیح از ابزارها و دستگاه هایى که هر روز با آنها سر و کار داریم و راه هاى بهبود کیفیت محصولاتى که عرضه مى کنیم از شرایط ضرورى براى دستیابى به یک زندگى سالم و ثمربخش است. براى مثال، افزایش تعداد باکترى هاى مقاوم به آنتى بیوتیک از پیامدهاى درک نادرست مردم از مفهوم تکامل است. اغلب مردم تصور مى کنند فردى که به طور بى رویه از آنتى بیوتیک استفاده مى کند، به تدریج نسبت به آن مقاوم مى شود. از این رو، آن دارو دیگر بر او کارگر نیست. اما داستان واقعى جور دیگرى است:
۱- استفاده بى رویه از آنتى بیوتیک ها، باعث از بین رفتن باکترى هاى حساس به این داروها مى شود. اما به گزینش باکترى هاى مقاوم به آن مى انجامد.
۲- با تداوم استفاده از آنتى بیوتیک، باکترى هاى مقاوم به آنتى بیوتیک که به کمک فرد مصرف کننده دارو از شر باکترى هاى رقیب خلاص شده اند، تکثیر مى یابند و به میزبان هاى دیگر منتقل مى شوند.
۳- در نهایت، باکترى هاى مقاوم به آنتى بیوتیک جایگزین باکترى هاى حساس به آنتى بیوتیک مى شوند.
بنابراین کسى که به طور نادرست آنتى بیوتیک مصرف مى کند، تنها به خود آسیب نمى رساند، بلکه همسایگان و حتى مردم سایر کشورها را در معرض خطر قرار مى دهد.

• علم به سیاستگزارى اصولى مى انجامد
در کشور ما تحقیقات پایه جایگاه شایسته اى ندارد. برخى از مسئولان دلسوزى که به فکر پیشرفت این مملکت هستند، به دنبال راه هاى میانبر مى گردند و به قول یکى از استادان «مانند کسى که تب مى کند»، هر روز تب یکى از فناورى هاى نوین به سراغ آنان مى آید و به طور معمول پس از مدتى تب آنان فروکش مى کند. این افراد درواقع از ماهیت علم و فرآیند پیشرفت آگاهى ندارند. بهره گیرى از فرصت هاى طلایى که علم فراهم مى کند بدون سرمایه گذارى هدف دار در عرصه هاى مختلف علوم پایه غیرممکن است. رسانه ها در تقویت این نوع نگرش مى توانند بسیار مؤثر باشند. جامعه اى که با طبیعت پیرامون خود آشناتر باشد، از آن بهتر محافظت مى کند. بیمارى که از خطرات استفاده بى رویه از دارو آگاه باشد، از آن به نحو صحیح بهره مى گیرد. والدینى که خود دانش آموزند، دانش آموزانى متفکر مى آفرینند و مسئولى که آگاه تر است، سیاستمدارتر است. رسانه هاى گروهى از جمله روزنامه ها، مى توانند به آفرینش چنین جامعه اى کمک کنند.

منابع:
۱-Improving Science Literacy and Conservation in Developing Countries By Carlos L. de la Rosa
۲-An ActionBioscience.org original article

منبع: / روزنامه / شرق ۱۳۸۴/۰۷/۱۷
مترجم : حسن سالاری
نویسنده : کارلوس دلا روزا