پرتوهای رادیو اکتیو برای سلامتی انسان و سایر جانداران خطرات زیادی به همراه دارند؛ البته این هشدار چندان تازه‌ای نیست. جامعه انسانی در نیم قرن گذشته شاهد حوادث تلخی بوده است که طی آن انبوهی از این پرتوها با رها شدن در محیط، جان هزاران تن را گرفته‌اند.
از انفجار دو بمب هسته‌ای در هیروشیما و ناکازاکی تا حادثه انفجار نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل و حالا فاجعه فوکوشیمای ژاپن. در تمامی این حوادث هزاران تن به دلیل بر هم خوردن ساختار ژنتیکی و البته سوختگی‌های شدید، جان خود را از دست داده‌اند و آنهایی هم که زنده مانده‌اند تا پایان عمر، زندگی دردآوری را تجربه می‌کنند. با این حال باید گفت تنها قرار نیست چنین حوادثی روی دهند تا سلامت انسان‌ها به واسطه قرار گرفتن در معرض پرتوهای رادیو اکتیو، دچار مخاطره شود. هر انسان در طول روز در معرض مقادیری از پرتوهای رادیو اکتیو قرار دارد. از یک سی‌تی‌اسکن معمولی گرفته تا حضور در هواپیما و حتی استعمال سیگار، اما خبر خوشحال‌کننده این است که این موارد جان افراد را نمی‌گیرند، با این حال بد نیست به تاثیر پرتوهای رادیواکتیو بر سلامت انسان و سیستم‌های تاثیرگذار در این زمینه نگاهی داشته باشیم.

بشر امروزی در محاصره پرتوهاست
چند ماهی از حادثه از کار افتادن نیروگاه هسته‌ای فوکوشیمای ژاپن و نشت مواد رادیو اکتیو از آن می‌گذرد. در این مدت نقاط مختلفی از جهان بتدریج در معرض این پرتوها قرار گرفته‌اند. حتی شمال اروپا و از جمله انگلیس و نروژ نیز از تبعات این حادثه بی‌بهره نبوده‌اند. چندی پیش آژانس امنیت هسته‌ای ژاپن اعلام کرد که آزمایش نمونه آب دریا در نزدیکی نیروگاه هسته‌ای فوکوشیما نشان می‌دهد که میزان عنصر رادیواکتیو ید ۱۳۱ در آن به ۴۳۸۵ برابر حد مجاز رسیده است؛ البته این میزان در نزدیکی سواحل انگلیس بسیار کمتر بوده است، اما فیلترهای مخصوصی که برای ثبت مقادیر این ید نصب شده‌اند از وجود یک‌دهم درصد از آن در این نقطه از جهان خبر می‌دهند. پس می‌توان تصور کرد که در بسیاری از نقاط جهان نیز مقادیر نسبی از ید ۱۳۱ ناشی از حادثه فوکوشیما وجود دارد، اما چرا این ید برای دانشمندان اهمیت دارد؟
ید ۱۳۱ محصولی از شکاف اتمی اورانیوم و پلوتونیوم است. وجود این فاکتور در محیط زندگی خطرات بالقوه‌ای برای سلامت انسان‌ها به همراه دارد. به همین دلیل است که دولت ژاپن دستور سریع تخلیه مناطق مسکونی تا شعاع ۳۰ کیلومتری از نیروگاه فوکوشیما را صادر کرده‌اند. افرادی که در این محدوده و در حین نشت مواد رادیو اکتیو حضور داشته‌اند، در معرض مقادیر بسیار خطرناکی از ید ۱۳۱ قرار داشته‌اند؛ البته باید به یک نکته اساسی توجه داشت و آن این‌که قرار داشتن در چنین محیط‌هایی به معنای آن نیست که افراد به سرعت دچار عوارض مختلف شده و خیلی زود جان خود را از دست بدهند. در چنین محیط‌هایی که به کشاورزی و دامپروری پرداخته می‌شود ـ به عنوان مثال محدوده وسیعی از اطراف نیروگاه فوکوشیما شامل اراضی وسیع کشاورزی اسفناج و همچنین تاسیسات تولید شیر از دام بوده است ـ پرتوهای رادیو اکتیو موجب آلودگی شدید این محصولات می‌شوند. تحقیقات نشان می‌دهند اگر شیر آلوده به این پرتوها همه روزه و در طول سال نوشیده شود، همان تاثیری بر بدن انسان گذاشته می‌شود که قرار گرفتن در معرض دستگاه سی‌تی‌اسکن دارد و البته هشدار متخصصان پزشکی را نباید از یاد برد که تا حد امکان از انجام سی‌تی‌اسکن بی‌مورد پرهیز شود. اکنون این پرسش مطرح می‌شود که این پرتوها چگونه بدن انسان را تحت تاثیر قرار می‌دهند؟
آسیب سلولی و به دنبال آن مرگ سلولی دردناک‌ترین تاثیری است که از این راه بر بدن انسان گذاشته می‌شود. پرتوهای گاما که در امور پزشکی به کار گرفته می‌شوند، انرژی قابل توجهی برای از بین بردن تک‌اتم‌ها دارند. نتیجه شوم این فرآیند چیزی نیست جز تغییر دائمی ساختار حساس رشته‌های حیاتی دی‌ان‌ای. اما این پایان ماجرا نیست، پرتوهای رادیو اکتیو این توانایی را دارند که سایر مولکول‌های موجود در سلول‌ها را نیز یونیزه کنند. مولکول‌های آب از جمله این موارد هستند. این یون‌ها که اصطلاحا به آنها رادیکال‌های آزاد گفته می‌شود بشدت واکنشی هستند و می‌توانند خود را به مولکول‌های دی‌ان‌ای بچسبانند. حالا تصور کنید در نتیجه این چسبندگی چه اتفاقات شومی روی می‌دهد! رشته‌های دی‌ان‌ای درهم خرد شده یا پیچیده می‌شوند. اما آیا سلول‌های آسیب‌دیده اقدامی در راستای ترمیم خود انجام نمی‌دهند؟
سلول‌ها به طور خودکار شروع به ترمیم خود می‌کنند، اما معمولا این تلاش سرانجامی ندارد، چون آسیب وارد شده به ساختار دی‌ان‌ای و در کل تشکیلات سلولی آنقدر شدید است که عملا ترمیمی صورت نمی‌پذیرد. طولی نمی‌کشد که سلول می‌میرد؛ اما این تازه آغاز یک تراژدی غمبار است. سلول‌های آسیب‌دیده پیش از مرگ خود پیام‌های شیمیایی به سلول‌های مجاور ارسال می‌کنند که آنها را به خودکشی ترغیب می‌کنند. نکته جالب توجه این است که حتی سلول‌های مجاوری که آسیب ندیده‌اند نیز این پیام‌ها را دریافت کرده و نابود می‌شوند. نتیجه کلی چنین فرآیندی چیزی نیست جز جهش‌های ژنتیکی که سرطان میوه تلخ آن است. تحقیقات دانشمندان نشان می‌دهد حتی مقادیر کمی از پرتوهای رادیو اکتیو زمینه‌ساز ابتلا به چنین سرطان‌هایی می‌شود. پس جای چندان تعجبی ندارد که در هفته‌های گذشته بسیاری از مردم ژاپن برای مدتی طولانی زندگی در کشور خود را رها کرده و برای چند سال راهی کشورهای دیگر شده‌اند.

تاثیر پرتو تصویربرداری‌ بر بدن انسان
زمانی که برای انجام یک سی‌تی‌اسکن ساده به مراکز درمانی مراجعه می‌کنید به خاطر داشته باشید که بدنتان در معرض مقادیر نسبتا قابل توجهی از پرتوهای رادیو اکتیو قرار می‌گیرد. بررسی‌ها نشان می‌دهند در بسیاری از کشورهای جهان و در مقایسه با ۳۰ سال پیش مردم بیشتر در معرض پرتوهای رادیو اکتیو قرار می‌گیرند، اما چرا؟ پاسخ به این پرسش را باید در پیشرفت‌های دانش پزشکی جستجو کرد. نسخه‌های جدید تصویربرداری از پزشکی روی منفی خود را نیز به مراجعه‌کنندگان نشان می‌دهند. در میان موارد متعدد آزمایشات پزشکی، سی‌تی‌اسکن بیشترین نگرانی را به همراه دارد، حال آن که مطالعات نشان می‌دهند، تقریبا یک‌سوم تجویزهایی که درخصوص سی‌تی‌اسکن صورت می‌گیرد اساسا بی‌مورد است. برای درک بهتر نگرانی ناشی از قرار گرفتن در معرض سی‌تی‌اسکن کافی است این دو رقم را با یکدیگر مقایسه کنید: کارشناسان توصیه می‌کنند افراد در محیط‌هایی که پرتوهای رادیو اکتیو بیشتر از mSv۳/۱ است قرار نگیرند، حال آن که هرگاه از نقطه‌ای از بدنتان سی‌تی‌اسکن انجام می‌دهید در معرض mSv۷/۱ قرار می‌گیرید. مطالعاتی که بتازگی در آمریکا انجام شده نشان می‌دهد در دهه ۸۰ میانگین قرار گرفتن در معرض پرتوهای رادیو اکتیو برای افراد عادیmSv۳/۶ بوده است، اما در سال ۲۰۰۶ این رقم به mSv۶/۲ رسیده است؛ البته تمام اندام‌ها در حین سی‌تی‌اسکن به یک میزان در معرض این پرتوها قرار نمی‌گیرند. در حالی که لگن خاصره در هر بار سی‌تی‌اسکن در برابر mSv۱۰ پرتو قرار می‌گیرد، قفسه سینه و ناحیه سر به ترتیب ۷، mSv ۲ و دریافت می‌کنند. پس از این پس برای مراجعه به مراکز پزشکی و انجام سی‌تی‌اسکن خوب فکر کنید.
در حادثه نشت مواد رادیو اکتیو از نیروگاه فوکوشیما دستور تخلیه فوری ساکنان مناطق اطراف تا شعاع ۳۰ کیلومتری صادر شد.
اسکنر‌هایی که در فرودگاه‌ها استفاده می‌شوند، خطر محسوسی برای سلامت مسافران به همراه ندارند.

منبع: روزنامه جام جم ۱۳۹۰/۴/۱۵
نویسنده : مهدی پیرگزی