روزنامه همشهری، دوشنبه 5 شهریور ,1375 26 آگوست ,1996 سال چهارم , شماره 1052

به مناسبت پنجم شهریور, روزداروسازی
تاکنون بیش از 600 هزارگونه گیاه در جهان شناسایی شده است
اگرچه درصد کمتری از داروهای موجود را مواد گیاهی تشکیل می دهند, ولی
اکثر داروهای حیاتی و باارزش مانند داروهای قلبی, چشمی, فشارخون
و.. . به طور مستقیم یا غیرمستقیم از مواد گیاهی تهیه می شوند که
دارای کمترین عارضه و بهترین اثر درمانی می باشند
اشاره: ایران در گذشته یکی از پرچمداران گیاه درمانی و طب سنتی در
جهان بوده است. بسیاری از علوم پزشکی و داروسازی از ایران به
سایر نقاط دنیا منتشر شده و یکی از مراکز مهم طبی و داروسازی جهان که
دانشمندان زیادی راپرورده, جندی شاپور بوده است.
علت این امر وجودشرایط جغرافیایی خاص ایران در کره زمین, که باعث
رشدگیاهان دارویی ارزشمند وکم نظیر شده و نیز نبوغ ایرانیان, که
دانشمندان زیادی در علوم مختلف بخصوص پزشکی و داروسازی راشاهد بوده
است, می باشد. دانشمندانی نظیر ابن سینا ورازی, که شخصیت آنها
برای جهانیان روشن است. انسانهایی که پزشکی و داروسازی جهان مدیون
زحمات, تجربیات و آثارو خدمات آنهاست.

به پاس زندگی پرثمر و افتخارآفرین زکریای رازی پزشک و داروساز
ایرانی, پنجم شهریورماه زادروز این دانشمند بزرگ را روز داروسازی
هم نهاده اند. بدین جهت مروری بر استفاده از گیاهان دارویی, که این
بزرگان عمر خود را در این باره صرف نموده اند, می شود.

بشر از بدو تولد به خاطر درد بزرگ گرسنگی ناچار به جستجودر طبیعت
بود و از همان آغازبا گیاهان و حیوانات آشناگشت. بشر کم کم آموخت
که کدام گیاه سمی, کدام یک خوراکی و هم کدام دارای چه آثار و
خواصی است. این تجارب سینه به سینه انتقال یافت و بدین ترتیب آشنایی
با گیاهان روز به روز گسترده تر شد. بشر در طول زمانهای بسیار زیاد
آموخت که آنها چه اثراتی دارند, کی باید آنها را برداشت نماید, چه
قسمتی از گیاهان را باید استفاده کند و چگونه از آنها داروی مناسب
بسازد. استفاده از گیاهان به عنوان داروهای دافع آلام و امراض تا قرن
نوزدهم نیز ادامه یافت و تکامل پیدا کرد تا این که به علل ازدیاد
جمعیت, پیشرفت علوم شیمی و مسائل اقتصادی اولین جسم مصنوعی در سال
1854 به نام اسیداستیک تهیه شد. از آن زمان به بعد بسیاری از داروها
به طور شیمیایی تهیه شد و در بسیاری از موارد این داروها جایگزین
داروهای گیاهی گردید. گرچه داروهای شیمیایی تا امروز نتوانسته به
طور کامل جایگزین داروهای گیاهی شوند, ولی جایگزین حدود 60 تا 70
درصد از این داروها شده اند. البته نکته بسیار مهم این که, گرچه درصد
کمتری از داروها را مواد گیاهی تشکیل می دهند, ولی اکثر داروهای
حیاتی و باارزش, مانند داروهای قلبی, چشمی, فشار خون, ضدسرطان, زنان
و زایمان, ضد درد و مسکن, به طور مستقیم و یا غیرمستقیم از مواد
گیاهی تهیه می شوند, که دارای کمترین عارضه و بهترین اثر درمانی
می باشند. در ابتدای تهیه مواد, به خصوص ساخت داروها به طریقه
شیمیایی, تصور بشر بر این بود که به موفقیتی دست یافته و می تواند
همه داروها را به روش شیمیایی تهیه کند. ولی امروز پس از گذشت حدود
یک قرن و نیم معلوم شده که بسیاری از مواد موثر را نمی توان به طور
مصنوعی تهیه کرد, چرا که اغلب این مواد (یا منشا مصنوعی) دارای
عوارضی ناگوار بر روی کبد, کلیه, خون, قلب, چشم و دیگر اعضای بدن
انسان می باشند.
این بدان معنا است که داروهای شیمیایی ضمن اثرات مفید برای انسان ,
دارای عوارض سوء نیز هستند, که نمی توان آنها را حذف کرد. به طور
مثال یکی از فجایع داروهای شیمیایی, فاجعه تالید و مید است. تالید
و مید, دارویی مصنوعی بود که براثر مصرف آن در اروپا, حدود 20 هزار
کودک ناقص و معلول به دنیا آمد.
به طوری که پس از گذشت حدود25 سال از این جریان هنوزکارخانجات
سازنده این دارو,در حال پرداخت غرامت به خانواده های قربانی هستند
واین موضوع زنگ خطری برای بشربود. در همین راستا همه ساله
تعدادی از داروهای پرضرر شیمیایی از کتب رسمی داروسازی حذف می شوند
و به طور کل باید چنین گفت, که هنوز هیچ داروی شیمیایی بدون آثار
سوء تهیه نشده است و به همین دلیل بشر طی دو دهه اخیر عمیقا, تهیه
دارو و از منابع طبیعی به خصوص گیاهان (که سازگاری بیشتری با بدن
دارند) را مورد بازنگری جدی قرار داده است.
دلایل این توجه جهانی را به گیاهان دارویی و داروهای گیاهی می توان
چنین بیان نمود: 1 گیاهان دارویی و داروهای گیاهی دارای عوارض
سوءبسیار کمتری نسبت به داروهای شیمیایی بوده و در بسیاری از
موارد کاملا بدون ضرر هستند. این داروها در عین حال سازگاری بیشتری
با بدن دارند و می توان آنها را برای مدت طولانی مصرف کرد. 2 بسیاری
از مشکلات پزشکی امروز مانند سرطان و ایدز, تاکنون با داروهای
شیمیایی درمان نشده و آن دسته داروهایی که تا حدی برای این بیماریها
موثرند, دارای اثرات جانبی زیادی هستند و گذشته از آن هیچ کدام
درمان کننده نیستند, بلکه تماما طولانی کننده عمر می باشند. حال آن
که, موفقیت های مهمی از مصرف داروهای با منشا گیاهی به دست آمده و به
طور مثال در مورد سرطان, داروهای جدید گیاهی در بعضی موارد,
درمان کننده سرطان هستند. به عنوان مثال یکی از پرفروش ترین داروهای
ضدسرطان, با منشا گیاهی از گیاه پریوش با نام علمی کاتارانستوس
تهیه می شود که چندین سال به بازار دارویی عرضه شده است. نمونه دیگر,
تازه ترین داروی ضدسرطان است که از نوعی کاج به دست می آید و نام آن
تاگزول است. همچنین در مورد ایدز, استفاده از مواد گیاهی موفقیت های
قابل توجهی را به همراه داشته است, که اطلاعات بعضی از آنها محرمانه
است . 3 هرگیاه حاوی چندصد ماده است که هریک دارای اثرات مختلف و
جالبی می باشند. بنابراین درمی یابیم که هرگیاه دارای شگفتی ها
ورمزورازهایی است و باتوجه به این که تاکنون بیش از 600 هزارگونه گیاه
در جهان شناسایی شده است, لذا بشر با دنیایی از مواد و خواص روبه رو
است ,که البته هنوز قسمت اعظم این مواد و اثرات کشف نشده باقی مانده
است و باتوجه به پیشرفت علوم داروسازی وشیمی و توسعه دستگاههای
جدید تجزیه واندازه گیری بسیار دقیق کنونی ,فصل جدیدی در امر
تجزیه , شناسایی و تشخیص خواص گیاهان آغاز شده , که می توان قرن 21
را قرن استفاده ومطالعه گیاهان دارویی نام نهاد. همچنان که, کتب
جدید داروسازی داروهای آینده یا قرن بیست ویکم را داروهای با منشاء
گیاهی می دانند.
باوجودی که صدها هزار مقاله درمورد گیاهان دارویی به چاپ رسیده و
یک بسیج عمومی جهانی به منظور شناسایی گیاهان دارویی شروع شده
است , ولی هنوزبیش از 90 درصد رمزورازهای طبیعت گیاهان تاریک است
ومسلما روزبه روز داروهای جدیدتری ارائه خواهندشد و هرروز
دسته ای از مشکلات پزشکی بامواد موثر گیاهان حل خواهدشد. در این
میان کشور ایران ازنظر گیاهان دارویی از قدیم مورد توجه جهان بوده
است.
ایران به لحاظ قرار گرفتن در نقطه خاصی از کره زمین دارای آب و هوای
متنوعی است به طوری که این سرزمین دارای آفتاب فراوان ,ارتفاعات
مختلف, خاکهای متنوع, سرما, گرما و رطوبت های متغیری است که گاه در
یک روز حدود 40 درجه و در دو فصل از زمستان تا 80 درجه اختلاف دما
دیده می شود و این تنوع عوامل مختلف باعث گشته تا گیاهان زیادی در
ایران رشد و نمو نمایند. این وضعیت در کمتر جای دنیا دیده می شود.
به همین دلیل فلورگیاهی ایران که در دنیاکم نظیر است حائز اهمیت
خاصی است. برحسب نظر محققینی که برروی گیاهان ایران تحقیق
کرده اند این عوامل باعث گشته تا حدود 8 تا 10 هزار گونه گیاه در
ایران رشد نمایند. در بین این گیاهان گیاهان دارویی بسیار بااهمیت و
در موارد زیادی منحصربفرد دیده می شوند که در حقیقت منابع اولیه جهت
تولید داروها می باشند. نه تنها وجود این گیاهان در ایران از اهمیت
برخوردار است بلکه وجود آب و هوای متغیر به ما اجازه می دهد که اکثر
گیاهانی که در دیگر نقاط دنیا می رویند را بتوانیم در نقاط مختلف
ایران کشت نمائیم به طوری که اکثر گیاهان آورده شده به ایران نظیر
اوکالیپتوس که بومی استرالیا است به خوبی در ایران سازگار شده اند.
بنابراین می توان نتیجه گرفته که ما از چنان شرایط اکولوژی
برخورداریم که می توانیم اکثر گیاهان دنیا را در ایران داشته باشیم و
این نعمت خاصی است که نصیب کشور ما شده است. ازطرفی آزمایشها و
تحقیقات 17 ساله گروه فارماکوگنوزی دانشکده داروسازی تهران نشان
می دهد که کمیت و کیفیت مواد موجود در گیاهان ایران به لحاظ همان
شرایط ذکرشده از وضعیت عالی برخوردار است و اکثر گیاهان دارویی
ایران از مزیت های ویژه برخوردار است که این مساله مربوط به نوع مواد
که درحقیقت مستقیما به اثرات دارویی آنها ارتباطدارد و درصد
مواد که ازنظر اقتصادی دارای اهمیت است باتوجه به اینکه درحال
حاضر ما بیش از 60 نوع گیاه دارویی مهم را به کشورهای مختلف صادر
می کنیم ولی تعداد گیاهان قابل توجه ایران که بتوانددر داروسازی
امروز دنیا مصرف شود بیش از این تعداد و حداقل به بیش از 300 گونه
می رسد. دیگر اینکه ما دارای گونه های منحصربفردی هستیم که در جاهای
دیگر دنیا وجود ندارد و درحقیقت بعضی از منابع اختصاصی را دارا
هستیم. موضوع مهم دیگر اینکه بسیاری از گیاهان در ایران وجود دارند
که تاکنون مورد مطالعه قرار نگرفته و همچنان بکر مانده اند. تحقیقات
برروی این گیاهان نشان داده است که اکثر آنها دارای اثرات و مواد
جالبی بوده که می توانند در آینده پزشکی ایران و جهان سرنوشت ساز
باشند. و به طور کلی ما در ایران از یک فلور کم نظری گیاهی برخورداریم
که اهمیت آن تاکنون روشن نشده است و تحقیقات چندسال گذشته نوید این
را می دهد که ما از یک منبع عظیم و بااهمیت و باارزش برخورداریم که
می تواند ازنظر اقتصادی بسیار حائز اهمیت باشد. جا دارد باتوجه به
وجود این منبع سرشار طبیعی که سرتاسرایران را فرا گرفته و نشان
می دهد که همه گیاهان نقطه به نقطه این سرزمین از خطه سرسبز شمال تا
کویرهای گرم از دشتها تا کوهها و حتی گیاهان دریایی ایران هرکدام
حلال مشکلات پزشکی آینده خواهند بود,برنامه ریزی های صحیحی ازجمله
توجه به تحقیقات دردانشگاهها و مراکز تحقیقاتی ,اختصاص بودجه
کافی تحقیقاتی, فراهم نمودن امکانات کافی و فضای مناسب این امر,
تربیت بیشترنیروی انسانی و تخصصی در موردگیاه درمانی و صنایع
وابسته, توجه بیشتر وزارت بهداشت و درمان به استفاده از گیاهان
دارویی نظیر کشورهای دیگر جهان, استاندارد کردن گیاهان دارویی ایران
جهت استفاده بهتر داخل و صادرات و آشنا ساختن عموم به این امرمهم ,
انجام شود.
دکتر محمد حسین صالحی سورمقی دانشیار دانشکده داروسازی تهران