روح و عالم غیب از بارزترین مصادیق و مقولات متافیزیک می باشند، که تمام مکاتب و سیستم های ماورائی به آن توجه خاصی دارند. شهید دکتر چمران معتقد است که: «در نظر ما، خدا و روح و عالم غیب اساس توحید و فلسفه اسلامی بشمار می رود، بنابراین ایمان به این حقایق برای ما اساسی و اصولی است و کسی که به این اصول ایمان نداشته باشد نمی تواند ایدئولوژی و مکتب اسلامی را بپذیرد. برای رسیدن به این حقایق راههای مختلفی وجود دارد، عده ای سعی می کنند از راه منطق، از راه فلسفه، از راه علم، از راه تجربه، از راههای مختلفی به این حقایق برسند...»
روح و عالم غیب از بارزترین مصادیق و مقولات متافیزیک می باشند، که تمام مکاتب و سیستم های ماورائی به آن توجه خاصی دارند. شهید دکتر چمران معتقد است که: «در نظر ما، خدا و روح و عالم غیب اساس توحید و فلسفه اسلامی بشمار می رود، بنابراین ایمان به این حقایق برای ما اساسی و اصولی است و کسی که به این اصول ایمان نداشته باشد نمی تواند ایدئولوژی و مکتب اسلامی را بپذیرد. برای رسیدن به این حقایق راههای مختلفی وجود دارد، عده ای سعی می کنند از راه منطق، از راه فلسفه، از راه علم، از راه تجربه، از راههای مختلفی به این حقایق برسند...»
در ادامه ی این بحث ایشان سعی نموده است تا با معرفی انسان به عنوان یک مخلوق، راهی به سوی شناخت خالق و حق تعالی باز نماید. وی معتقد است: «انسان خلیفه خدا است در زمین، تجلی خداست برروی این آب و خاک و بنابراین اگر انسان را بشناسیم و قدرت او را و حدود او را تشخیص دهیم چه بسا که قادر خواهیم بود حقایقی را درباره روح و خدا و ماوراء الطبیعه نیز درک کنیم.»
در بحث شناخت انسان، انسان را به سه قسمت جسم، نفس و روح تقسم نموده، سپس به معرفی نفس و روح می پردازد. ابتدا از نظر لغوی در فرهنگ و زبان انگلیسی و فرانسوی نفس و روح را بررسی نموده، سپس این دو مقوله را از نظر قرآن کریم بررسی می کند. ایشان نفس را مجموعه ای از احساسات، خواسته ها، اکتسابات و تمایلات معرفی می نماید و نتیجه می گیرد که شخصیت آدمی از نفس است و انسان ها در روح با هم مشترک اند و آنچه انسان ها را از هم متمایز می کند، نفس است. دکتر چمران اعتقاد دارد که گذشته آدمی، تجارب آدمی، خوبی ها، بدی ها و همه چیز در داخل این نفس ذخیره می شود، و آن چیزی که در روز قیامت انسان را با آن می سنجند، نفس است نه روح.
ایشان نفس را به هفت طبقه مختلف تقسیم بندی کرده، مراتب هفت گانه نفس را بدین صورت نام گذاری می نماید: نفس امّاره، نفس لوّامه، نفس عاقله، نفس مُلْهَمِه، نفس مطمئنّه، نفس راضیه و نفس مرضیّه.
نفس اماره، پست ترین مرحله نفس و نفس مرضیه بالاترین مرحله نفس در این بیان معرفی شده است. دکتر چمران معتقد است: «... نفس مرضیه که به این حد رسیده است از نظر کیفیت مثل روح می شود، یعنی به همان خلوص، به همان پاکی و به همان عظمت روح می رسد، که روح تجلی خدا است، روح اَمرٌ مِنَ الله است. این نفسی که لجن گونه بود از این عالم مادی جوشیده و بالا آمده بود در آخرین مرحله تکاملی خودش مثل روح می شود، خاصیت روح را پیدا می کند، همان کمالاتی که در روح آدمی وجود دارد در این نفس نیز بوجود می آید.» ایشان در ادامه می فرمایند: «باز با آنکه این نفس مرضیه به درجه روح رسیده است و لیکن با روح متفاوت است، یعنی از نظر ذات با روح مختلف است. چون روح، مجرد است ولی نفس مادی است، ولی دارای یک خاصیت هستند.»
مادی بودن نفس از نظر خود ایشان نیز خیلی مهم و مرموز است. لذا با بیان یک مثال زیبا در مورد خورشید و نور آن به تشریح کامل مطلب می پردازند و چنین نتیجه می گیرند: «بنابراین، این نفس که ما درباره آن صحبت می کنیم انرژی است در حالی که روح مجرد است، روح تجلی خدا است؛... بنابراین هنگامی که می گوئیم نفس انرژی است، این انرژی معادل ماده است، به عبارت دیگر می توانیم بگوئیم که نفس وجودی مادی است، ولی ماده ای تلطیف شده بصورت انرژی ولی روح مجرد است در حالیکه جسم ماده خالص است و نفس واسطه ای است بین این جسم و این روح مجرد.» پس ایشان جسم را ماده ای خالص، نفس را ماده ی تلطیف شده و روح را مجرد دانسته، انسان را متشکل از این سه قسمت می داند.
دکتر چمران، روح را تجلی خدا، پیغمبر درون، امر خدا و رابط بین خدا و انسان معرفی می نماید و معتقد است: «اگر روح تجلی خداست، بنابراین علم خدا در روح نیز گذاشته شده است، بنابراین با عالم غیب ارتباط دارد. در اثباتاتی که بعداً ذکر می کنیم می خواهم این را برای شما اثبات کنم که این روح از آینده خبر می دهد، از گذشته و آینده آگاه است.» «روح امر خداست، دارای علم خداست، دارای خلاقیت خدا ست.» «روح امر خداست و شما می دانید که خدا از نظر فلسفی زمان و مکان ندارد. یعنی از بُعد زمان و بُعد مکان خارج است. برای ما هزار سال پیش و امسال و هزار سال آینده با هم اختلاف دارد، اختلاف زمانی دارد، اما برای خدا چون زمان صفر است، هزار سال گذشته و هزار سال آینده در یک ردیف قرار دارند، یک واقعیت اند، یک حقیقت اند. برای روح که تجلی خداست نیز هزار سال آینده، اکنون و هزار سال گذشته هم یکسانست، برای خدا فرقی نمی کند و بنابراین برای روح هم فرقی نمی کند. روح دارای علم و آگاهی به همه ادوار زمانی تاریخ خواهد بود، چه گذشته چه آینده. و در بُعد مکان هم همینطور، که این مکان برای جسم آدمی است که اختلاف بوجود می آورد. ولی وقتی می گوئیم خدا از بُعد مکان خارج است، یعنی تمام مکانها برای خدا یک نقطه است. اینجا باشد، پشت زمین باشد، بالای کهکشان ها برای خدا یکسان است، و چون برای خدا یکسان است برای روح هم که تجلی خداست باید یکسان باشد. بنابراین برای کسی که با روح خود رابطه اشراقی و الهامی برقرار کرده است همه مکانها یکسان خواهند بود، همه زمانها همه مکانها برای او یک واقعیت خواهد بود، یک حقیقت خواهند بود.»
می بینید روح که از عجیب ترین و پیچیده ترین مخلوقات حق تعالی است و بسیاری در تشریح و تفهیم آن درجا زده اند، توسط دکتر چمران به راحتی و با بیانی زیبا و شیوا چگونه معرفی می شود! و این استاد عظیم الشأن چگونه با معرفی روح، انسان را به سوی خالق هدایت می نماید. ایشان در پایان گفتار اول کتاب انسان و خدا چنین می فرمایند: «این بحث بسیار مفصل و دقیق و زیبایی است که من سعی کرده ام در این فاصله کوتاه برای شما خلاصه کنم، و تقریباً بهترین راه توجیه بطور ملموس و تجربی و علمی برای پذیرش عالم غیب و روح است، و همینطور که می دانید کسی که روح را پذیرفت و عالم غیب را پذیرفت یعنی خدا را پذیرفته است.»
همان طور که مشاهده نمودید دکتر چمران با طرح موضوع روح می خواهد انسان را از درون به سمت خداوند و شناخت و درک و فهم او هدایت کند. ایشان برای درک و فهم حق تعالی سه راه «علم»، «فلسفه» و «دل» را معرفی می نماید و معتقد است که راه علم و فلسفه محدودیت ها و معذوریت های فراوانی دارد و بهترین راه را، «راه دل» می داند. وی همچنین روش قرآن را نیز منطبق بر همین راه دل می داند: «روشی که قرآن مطرح می کند متُدی است که ضمیر آدمی را بیدار می کند، وجدان را آگاه می سازد و آنچنان آدمی را هشیار می کند که خدا را با اشراق بفهمد بدون آنکه احتیاج به تجزیه و تحلیل فیزیکی و شیمیایی یا فلسفی داشته باشد...» «اکثر آیاتی که در قرآن درباره خدا صحبت می کند بدین منوال است، یعنی می خواهد که با این اشراق قلب آدمی و درون آدمی را روشن کند، بیدار کند و مطمئن است که اگر این قلب روشن شد خدای را خواهد فهمید، خدای را وجدان خواهد کرد.»
دکتر چمران راه دل، فطرت، اشراق و الهام را بهترین راه برای اثبات وجود خداوند و فهم و درک آن می داند. ایشان علم و فلسفه را برای این کار راه مناسبی نمی داند و معتقد است از طریق این روش ها انسان به یقین نمی رسد و حتی اگر خدا برایش اثبات شود باز هم دچار نوعی شک و تردید خواهد شد. در واقع ایشان به روح به عنوان رابط بین خدا و انسان توجه داشته، تأکید بر درک خدا از طریق ارتباط های روحی دارند.
«من امیدوارم که دوستان ما به این تکنیک قرآنی توجه کنند که قرآن کریم نیز بر اساس همین فلسفه ای که بیان کردیم سعی می کند که فطرت آدمی را بیدار کند و این فطرت، و این قلب با اشراق درونی خودش خدای را خواهد شناخت و این شناختن است که ایمان می آورد، این شناخت است که سبب می شود کسی با تمام وجود خود خدای را درک کند.» «دو سوم آیات قرآنی درباره وجود خداست و این آیات قرآنی همه به همین سیستمی است که من بیان کردم، نه وارد علم می شود و نه وارد فلسفه و منطق و ریاضیات، بلکه سعی می کند که وجدان آدمی را آنچنان بیدار کند که با اشراق درونی خود خدای را بفهمد، حس کند.»
دکتر چمران صراحتاً بیان می کند: «شناخت خدا باید از راه اشراق صورت بگیرد نه از راه این تعریفهای علمی و فیزیکی و منطقی.» ایشان روش های علمی را که از طریق تجارب حواس پنج گانه عمل می نماید و روش های فلسفی را که از طریق تفکر و تعقل وارد می شود، برای شناخت خدا مفید نمی داند. شهید چمران ضمن پذیرش تجارب حسی و تجارب عقلی، تجارب قلبی را بهترین راه می داند: «ما تجربه را رد نمی کنیم، ولی می گوئیم بجای اینکه با این حواس یا با این عقل بخواهید تجربه بکنید یک راه تجربی دیگری نیز وجود دارد که آن راه تجربه قلبی است، اشراق است، که شخصی از طریق اشراق قادر خواهد بود حقیقت را بلاواسطه درک کند و بفهمد. تمام آیاتی را که از قرآن، سوره یس برای شما خواندم در رابطه با این حقیقت بود که این قدرت اشراقی را در درون آدمی زنده کند، تا آدامی بقدرت این اشراق بتواند که خدای را و روح را و عالم غیب را لمس کند، درک کند. همچنان که گفتم این بهترین راههاست، صحیح ترین راههاست و اگر کسانی بخواهند به قدرت علم یا به قدرت منطق و فلسفه وجود خدا را اثبات کنند بیراهه می روند.»
این عابدِ زاهد تاکید دارد: «برای شناخت خدا طریق علمی که از راه حواس خامسه بوجود می آید و همچنین روش عقل و منطق کافی نیست و آن چیزی که ما را کمک می کند که به خدا برسیم دل و قلب است، منبع و منشاء جدیدی که از راه الهام و اشراق قادر خواهیم بود که خدای را بشناسیم. با بعضی از آیات قرآنی نیز نشان دادیم که قرآن هم یک چنین سیستمی را برای شناخت خدا ارائه می نماید. هیچگاه تنها راه عقلی و فلسفی و منطقی را پیشنهاد نمی کنند.»
اهداف خلقت انسان از جمله مسائل پیچیده در فلسفه، عرفان و متافیزیک است، همانطور که در قرآن نیز صراحتاً به آن اشاره شده است، انسان برای عبادت و بندگی خلق شده، این در حالی است که بسیاری از انسان ها این هدف مهم را فراموش کرده اند و به خوردن و خوابیدن سرگرم شده اند.
در این رابطه دکتر چمران می گوید: «خوردن و خوابیدن و زندگی کردن هدف حیات نیست. اینها محملی برای حیات است. آدمی غذا می خورد یا لباس می پوشد یا می خوابد برای آنکه زندگی کند، برای آنکه خدا را بپرستد. هدف زندگی خوردن و خوابیدن نیست، اینها وسیله زنده بودن است. می توانم بگویم آن لحظاتی را می توان زندگی حقیقی بشمار آورد که یک انسانی از این حالت مادی و از این دنیای لجنی به معراج صعود می کند، و آن نوع احساس، آن نوع الهام و اشراق برای او دست می دهد. این لحظات در زندگی انسانها بسیار کوتاه است ولی آنچه زندگی به حساب می آید فقط همین لحظات است و بس. بقیه زندگی فقط محملی است برای این انسان که زنده بماند تا این لحظات کوتاه معراج و طیران روح به او دست دهد، و آن انسانی که در زندگی خود بیشتر به این حالات دست پیدا می کند و این لذت روحی و این طیران روحی برای او بیشتر رخ می دهد، او زندگی بهتری دارد، زندگی موفق تری دارد، آن انسانهایی که سرتاسر حیات خود را در مادیات و احتیاجات مادی سر می کنند و هیچ لذت روحی و هیچ احساس معراج به آنها دست نمی دهد، آنها در حقیقت انسان نیستند، از انسانیت بوئی نبرده اند.» «از نظر ما این زندگی و آب و نان فقط وسیله ای است و طیران بسوی خدای بزرگ یک حرکت تا بینهایت است، حرکتی است که الی لانهایه ادامه خواهد داشت و انسان هیچوقت و در هیچ مکانی از حرکت بسوی کمال باز نخواهد ماند.»
و به راستی که این کلمات و عبارات چیزی جز تجارب شخصی عارفِ عابدِ زاهد، شهید دکتر چمران نیست. او به جای بازی با جملات و عبارات، به جای استفاده از فن سخنوری و به جای استفاده از فنون ادبیات و نگارش و به جای بهره گرفتن از قدرت منطق و استدلال، تنها با بیانی ساده و گویا، تجارب شخصی خود را بیان نموده است. تجاربی که حرف دل اوست و آنچه از دل برآید لاجرم بر دل نشنید.
و اکنون سال ها از آرام گرفتن چمران به ظاهر می گذرد، ولی او همچنان در حرکت به سوی کمال است، در حرکت به سوی بی نهایت و در حرکت به سوی خدا.
و ما امروز مفتخریم از داشتن این چنین بزرگان و عارفان، خوش حالیم که از او آثاری برایمان به جا مانده و متأسفیم که تقدیر رخصت نداد تا از او بهره های فراوان ببریم و از چشمه جوشان معرفتش سیراب گردیم.

منبع: سایت  باشگاه اندیشه
نویسنده : محمد سهرابی