در این نوشتار به دنبال یافتن زمینه‌هایی برای ایجاد پیوندهای معنوی میان قم و دیگر شهرها و کشورها هستیم. پیش‌تر به دیدار دانشمندان ایتالیایی و جلسات برگزار شده در شهرداری و بنیاد قم‌پژوهی در این راستا اشاره شد. بدون شک، هرچه این زمینه‌ها بیشتر شناخته و تقویت شوند، روحیه همکاری و تعاون میان طرفین قوت می‌گیرد و بسترهای فتنه و نزاع که نمونه‌هایی از آن در منطقه رواج دارد، از بین خواهد رفت.

در این میان، به یکی از این ظرفیت‌ها می‌پردازیم: قرچقایخان، شخصیتی مسیحی و ارمنی که در قرن هفدهم میلادی می‌زیست. او در دوران کودکی به اسارت گرفته شد و در نهایت به غلام خاصه شاه عباس صفوی تبدیل شد. قرچقایخان در طول زندگی پرفراز و نشیب خود به مناصب مهمی همچون قیجاقی‌گری، میر توپخانه، سردار تفنگچی، سردار سپاه، والی، خان، سپهسالار لشکر، امیرالامراء آذربایجان و حاکم مشهد رسید. نام و سرگذشت او در کتاب‌های تاریخ آن دوران به ثبت رسیده است.

دو فرزند قرچقایخان، منوچهرخان و علی‌قلی‌خان، هر دو از ادیبان و دانشمندان برجسته زمان خود بودند و آثار متعددی از خود به جای گذاشتند. منوچهرخان که فرزند ارشد بود، مدتی والی کمشهد، خبوشان و درود بود و از ملا محمدتقی مجلسی اجازه روایت حدیث داشت. علی‌قلی‌خان، فرزند کوچکتر، از شاگردان برجسته محقق آقا حسین خوانساری، ملا شمسا گیلانی و ملا رجب‌علی تبریزی بود و مدتی متولی قم نیز به عهده داشت. او تالیفات متعددی در زمینه‌های فلسفه و عرفان به دو زبان فارسی و عربی از خود به یادگار گذاشت.

مهدی‌قلی خان، نوه علی‌قلی‌خان، نیز مردی دانشمند و شاعر بود که به "صفا" تخلص می‌کرد. او کتابی به نام "سماءالاسماء" در لغت عربی به فارسی تألیف کرد که اثری مفصل و نظیر دائره المعارف است. نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه ملک موجود است.

اما اثر مهم دیگری که از قرچقایخان به یادگار مانده و تا به امروز در قم پابرجا است، مدرسه و گذر خان است. گفته می‌شود او در سال ۱۱۲۳ هجری قمری این مدرسه را بنا کرده و نسخه‌ای از قرآن را به آستان مقدس حضرت معصومه (س) وقف کرده و تولیت آن را به پسرش حیدرقلی بیک سپرده است.

احفاد قرچقایخان نیز از جمله دانشمندان و فرهیختگان بودند. بدین ترتیب، از نیاکان مسیحی و ارمنی‌تبار قرچقایخان که خود منشأ آثار ارزشمند و ماندگاری بوده است، آثار و یادگارهایی گرانبها در ایران، به خصوص در شهر مقدس قم، باقی مانده است.

پیشنهاد: با توجه به پیوندهای فرهنگی و تاریخی میان قم و ایروان، شایسته است اولیای مذهبی و فرهنگی قم و کشور ضمن تصحیح و نشر آثار این خاندان تأثیرگذار، همایشی درخور در جهت شناخت بیشتر و معرفی آنان برگزار کنند و از این ظرفیت ارزشمند در جهت تقویت روابط و حسن تعاون بین دو شهر بهره‌برداری شود. بدیهی است یکی از اقدامات کم‌هزینه در این راستا، بررسی موضوع خواهرخواندگی قم و ایروان است.

منابع:

• تربت پاکان، مدرسی طباطبایی، مهر قم، ۱۳۵۵، جلد ۲، ص ۲۳۵-۲۴۱٫
• حدیث عشق(دانش‌پژوه در قلمرو جستارهای نسخه‌های خطی)، به کوشش نادر مطلبی کاشانی، کتابخانه مجلس، ۱۳۸۱، ص ۳۵۹-۳۷۰٫

بازنویسی متنی از سیدمحسن محسنی