نوشته: شهرام امیری، کارشناس ارشد میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان

برگزاری سومین همایش دوسالانه بین‌المللی آب و حکمرانی آب در فرهنگ و تمدن ایران‌زمین و سرزمین‌های هم‌جوار، فرصتی را پدید آورد تا نگاهی هرچند کوتاه به نقش حیاتی آب در شکل‌گیری و امتداد حیات تمدنی نیاکانمان در پهنه فرهنگی عظیم فلات مرکزی ایران داشته باشیم.

نقش آب در شکل‌گیری تمدن در فلات مرکزی ایران:

بررسی‌ها نشان می‌دهد که تا پیش از 15 هزار سال قبل، مرکز ایران را پهنه دریاچه‌ای عظیم به نام تیتس فرا گرفته بود. با آغاز خشکسالی و خشک شدن تدریجی این دریاچه، حیات اجتماعی انسان از حدود 12 هزار سال قبل در دشت‌ها آغاز شد و عصر فرهنگ پس از یکجانشینی و حیات روستاها در فلات مرکزی ایران شکل گرفت.

شواهد باستان‌شناسی

شواهد باستان‌شناسی از جمله محوطه‌های باستانی ویگل در آران و بیدگل، سیلک در کاشان و اریسمان در نطنز، نشان‌دهنده پیشینه حیات متمدنانه انسان در منطقه مرکزی ایران به بیش از هفت هزار سال قبل است.

شباهت به تمدن‌های بزرگ:

همانند دیگر تمدن‌های بزرگ بشری مانند بین‌النهرین و مصر باستان، بسیاری از تمدن‌های فلات مرکزی ایران نیز در کنار آب شکل گرفته‌اند. زاینده‌رود به عنوان بزرگ‌ترین رود این فلات، نقشی اساسی در پیدایش و تداوم حیات در این منطقه ایفا کرده است.

حیات در کویر:

بخش قابل‌توجهی از فلات مرکزی ایران در محدوده کویر مرکزی ایران واقع شده است. نیاکان ما با استفاده از روش‌هایی مانند حفر قنات، استفاده از چشمه‌ها، زه کشی نهرها و ایجاد شبکه‌های مصنوعی آب‌رسانی، بر چالش کم‌آبی در این منطقه غلبه کرده و به حیات خود ادامه می‌دادند.

نمونه‌هایی از قنات‌های تاریخی:

• قنات مون، وزوان و مزد آباد: این سه قنات در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده‌اند. قنات مزد آباد در بیابان‌های شهر تاریخی میمه به بیش از 70 کیلومتر طول می‌رسد.
• قنات وزوان: در این قنات، سدی برای جمع‌آوری آب در فصول کم آب طراحی و ساخته شده است.
• قنات مان: این قنات 3000 ساله، تنها قنات دو طبقه در جهان است که سفره آب زیرزمینی آن در ارتفاع 3 متری از قنات دیگر قرار گرفته است.

تجربه نیاکان در بهره‌وری از آب:

تجربیات ارزشمند نیاکان ما در بهره‌وری حداکثری از آب در راستای ساختن تمدنی پویا و ماندگار، در عصر حاضر نیز قابل استفاده است.

سوال مهم:

در عصر انفجار فناوری‌های علمی گوناگون، آیا در حوزه آبخیزداری وارثانی شایسته برای نیاکانمان بوده‌ایم؟

نتیجه‌گیری:

آب نقشی حیاتی در شکل‌گیری و تداوم حیات تمدنی در پهنه فرهنگی استان اصفهان ایفا کرده است. نیاکان ما با استفاده از خلاقیت و ابتکار خود، بر چالش کم‌آبی در این منطقه غلبه کرده و تمدنی درخشان را بنا نهادند.

امید است که ما نیز با درس‌آموزی از تجربیات ارزشمند آنها، در حفظ و احیای منابع آبی این سرزمین کوشا باشیم.