روزنامه ایران،  شماره ۱۷۶۹ - سال هفتم - سه شنبه ۷ فروردین ۱۳۸۰

کسانی که با تاریخ معاصر ایران آشنایی دارند می دانند نه تنها کهن ترین کتابخانه ملی کشور در بیش از یک قرن پیش، در شهر تبریز به دست توانای مرحومان «خازن لشکر» و «محمدعلی تربیت» تأسیس شده است، بلکه این تبریزی ها بودند که در اغلب شهرهای ایران، کتابخانه ملی آن شهر را دایر کردند.
نام کتابخانه در ایران معاصر، با نام میرزا محمدعلی تربیت تبریزی عجین است و هریک از کتابخانه ها آن دیگری را تداعی می کند تا به نخستین می رسد. «تربیت» پیش از مشروطیت، با عده یی از روشنفکران تبریز در تماس بود و این عده باهم کتابخانه یی به نام «تربیت» تأسیس کردند. سیدحسن تقی زاده که خود از یاران صاحب ترجمه و از تشکیل دهندگان کتابخانه مزبور در تبریز بود در مقاله یی، سال تأسیس کتابخانه را ۱۳۱۶ هـ. ق قید کرده است و می نویسد: «… کتابخانه تا ۱۳۲۶ ق دوام داشت و درموقع حمله اردوی محمدعلی شاه به تبریز، بلافاصله پس از به توپ بستن مجلس، کتابخانه تاراج و احراق شد. » (۱)
قبل از آنکه به دیگر اقدامات ارزنده مرحوم تربیت در تأسیس کتابخانه بپردازیم و دنباله تاریخچه کتابخانه تربیت تبریز را پی بگیریم، لازم است به سابقه ایجاد کتابخانه در تبریز و آذربایجان اشاره یی بکنیم. شادروان حسین امید در اثر گرانسنگ خود «تاریخ فرهنگ آذربایجان» ضمن اشاره به سابقه کتابخانه در ایران و آذربایجان، پس از آنکه از سه کتابخانه معروف «خواجه رشیدالدین فضل الله» در تبریز، کتابخانه «هولاکوخان» در مراغه و کتابخانه «شیخ صفی الدین» در اردبیل نام می برد و مختصری توضیح می دهد. در این زمینه می نویسد: «در تبریز، تأسیس قرائتخانه سابقه ممتد دارد، هر موقع که عده یی از روشنفکران جمع آمدند یا انجمنی تأسیس کردند یا روزنامه و مدرسه تشکیل دادند در صدد بر آمدند که برای استفاده عمومی، قرائتخانه یی نیز تأسیس کنند و ترتیب دهند. قدیمی ترین قرائتخانه و کتابخانه عمومی که در زمان اخیر در تبریز تأسیس شده است و ما از آن سراغ داریم، کتابخانه و قرائتخانه یی است که در سال ۱۳۱۲ هـ. ق جنب مکتبخانه ارک به وسیله مرحوم «خازن لشکر» تأسیس شده است. این کتابخانه، عمومی بود و هرکس می توانست کتاب امانت بگیرد و پس از مطالعه مسترد دارد و قبض خود را دریافت کند. » (۲)
محمدعلی تربیت، بعد از تأسیس نخستین کتابخانه ایران در تبریز، نخستین کتابخانه را در تهران نیز با مساعدت چند تن از آزادیخواهان مثل ملک المتکلمین، سیدنصرالله تقوی و نصرت السلطنه ایجاد کرد که مانند کتابخانه تبریز مرکز تجمع آزادیخواهان بود. این کتابخانه که نخست با نام «تربیت» خدمت می کرد، امروزه با نام کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، تبدیل به یکی از کانون های مهم فرهنگی کشور گردیده است. کتابخانه «تربیت» تهران مرکز نشر هفته نامه معروف «صوراسرافیل» بود و در سرلوحه تمام شماره های این جریده دوران مشروطه نوشته شده است: «عنوان مراسلات، میرزاجهانگیرخان شیرازی و میرزاقاسم خان تبریزی، طهران ـ خیابان ناصری ـ کتابخانه تربیت».
مرحوم تربیت پس از آنکه در سال ۱۳۰۰ شمسی به ریاست معارف آذربایجان منصوب شد، کتابخانه تبریز را که سالها قبل بنیان گذاشته بود ولی بر اثر حوادث، لطمات و خسارات فراوان دیده بود، از نو برپا کرد. این کتابخانه در سالهای اول تأسیس به نام «کتابخانه و قرائتخانه عمومی معارف» و بعدها به نام مؤسس آن با نام «کتابخانه و قرائتخانه دولتی تربیت» معروف و موسوم شد. پیشرفت کمی و کیفی این کتابخانه در نخستین سالهای تأسیس، مرهون فداکاری و فعالیتهای خستگی ناپذیر محمدعلی تربیت بود که مؤسسات دولتی و ملی و اشخاص خیر تبریز در اثر احساس اعتماد و احترام، کتب کتابخانه خود را به این کتابخانه اهدا می کردند. از دیگر اقدامات مرحوم تربیت می توان به تأسیس کتابخانه ملی رشت اشاره کرد که ۷۵ سال پیش به همت محمدعلی تربیت در این شهر پاگرفت و بنا به نوشته مدیر مجله ارمغان «از سال ۱۳۰۵ الی ۱۳۰۶ ریاست فرهنگ گیلان را عهده دار بود و خدمات فرهنگی آن مرحوم، از قبیل تأسیس کتابخانه و… در آنجا شایسته تمجید است. » (۳)
| تبریز ـ عبدالصمد سرداری نیا
پی نوشت:
۱ـ مقالات تقی زاده، ج،۹ ص۲۰۱ ـ به اهتمام ایرج افشار
۲ـ حسین امید، تاریخ فرهنگ آذربایجان، ج،۲ ص۵۴
۳ـ مجله ارمغان، سال بیستم، شماره ۸ـ۷ (۱۳۱۸)