روزنامه ایران، شماره ۱۷۷۱ - سال هفتم - پنجشنبه ۹ فروردین ۱۳۸۰

کلیبر از شهرستانهای آذربایجان شرقی در ارسباران، شمال استان است، پیشترها قراچه داغ یا قره داغ نامیده می شد که با تصویب فرهنگستان اول به ارسباران تغییر نام یافت. قره داغ نام رشته کوههایی است که از آرارات تا کوهستانهای تالش در گیلان امتداد دارد. ارسباران منطقه سردسیر و کوهستانی است که رودخانه مرزی ارس در شمال این سرزمین جریان دارد و اکثر بلندی ها و دره های این منطقه پوشیده از جنگل های زیبا است.
قره داغ در زبان ترکی آذربایجانی «کوه سیاه» معنی می دهد که رود ارس آن را از منطقه قره باغ جدا می سازد. همچنین قره داغ به سرزمین های کوهستانی نیز اطلاق می شود. لفظ قره در زبان آذری معانی متعدد دارد که یکی از این معانی «انبوه یا زیاد» است. در سراسر ایران زمین در نقاط کوهستانی بیش از ۳۰ قلعه، به نام قره داغ شناسایی، ثبت و نام گذاری شده است.
اما شهرت بیشتر این ناحیه به واسطه کوههای بلند و سربه فلک کشیده است که با صلابت و عظمت، در همیشه تاریخ مأمن آزادگان و مسکن و پایگاه مقاومت قهرمان ملی ایران بود. اوایل قرن سوم هجری بابک خرمدین ۲۰ سال از کوههای قره داغ دژ تسخیرناپذیری ساخت و بیش از دو دهه (۲۰۰ـ۲۲۲هـ. ق) از این پایگاه جنبش های ملی مقاومت را رهبری کرد. همین دژ مستحکم به نام قلعه بابک شهرت دارد که در حال حاضر خرابه های آن پابرجاست و به عنوان سمبل مقاومت درکوههای سترگ و سربلند خودنمایی می کند که از طرف اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان مرمت و بازسازی می شود. قلعه بابک با احتساب بلندی کوهها بیش از ۱۰ کیلومتر از شهر کلیبر مرکز شهرستان فاصله ندارد. و برای استراحت و اقامت گردشگران هتل زیبایی در دامنه کوههای بلند احداث شده است و شهرداری کلیبر با برپایی اردوگاه چادری در پای قلعه، در جوار جنگلهای انبوه گردشگران زیادی را جذب می کند.
منطقه ارسباران به موجب آخرین اصلاحات تقسیمات کشوری در سال ۱۳۷۰ خورشیدی به دو شهرستان اهر و کلیبر تقسیم شد قلمرو اداری اهر با ۱۱۵۱۶ کیلومترمربع مساحت به دو شهرستان کلیبر و اهر تعلق یافت. در حقیقت شهرستان کلیبر به حوزه استحفاظی اهر درآمد.
به روایت تاریخ ارسباران (ارسباران در تقسیمات کروی، تقریباً درمربعی واقع شده است که طول شرقی آن ۴۶‎/۵ و طول غربی آن ۴۷‎/۵ درجه از نصف النهار گرینویچ و عرض جنوبی آن ۳۸ الی ۳۹‎/۲ درجه شمالی خط استوا می باشد) درکوههای قره داغ بامیانگین ارتفاع ۲۴۴۰ تا ۳۶۲۰ متر ودر امتداد کوههای قفقاز قراردارد که رود ارس آن را از هم جدا می کند.
منطقه قفقاز و قره باغ در جنگ ایران و روس به موجب عهدنامه ترکمنچای ۱۸۲۸ میلادی برابر ۱۲۴۳ هـ. ق از پیکر ایران جدا شد و به خاک روسیه تزاری ملحق گردید و ارس رودمرزی اعلام شد.
ارسباران در طول تاریخ مشاهیر بزرگی از شعرا، نویسندگان و هنرمندان را در دامن خود پرورش داده است.
سید ابوالقاسم نباتی از نامداران شعر و سخن ارسباران است.
شاعر و عارف نامدار حکیم ابوالقاسم نباتی در روستای اوشتبین «دیزمار» به سال ۱۲۱۵ هـ. ق (۱۱۷۹ش ‎/ ۱۸۰۰م) پابه عرصه حیات نهاد. نباتی در روستای زادگاهش پرورش یافت و به مکتب رفت پس از سیر مراحل عرفان چندین سال نیز در بقعه شیخ شهاب الدین در اهر مقیم شد در مدت اقامت در اهر از احترام همگان برخوردار بود در اواخر عمر درمولدش رحل اقامت افکند و به سال ۱۲۶۸ هـ برابر ۱۲۳۰ خورشیدی در این آبادی دعوت حق را لبیک گفت، آرامگاهش در اوشتبین در بلندی تپه یی مشرف به روستا قرار دارد که اخیراً به همت میراث فرهنگی بازسازی و مرمت گردیده است که زیارتگاه مشتاقان ومردم منطقه ارسباران است.
نباتی در شعر «مجنون شاه» و «خان چوپانی» تخلص می کرد و اشعار حافظ شیرازی را تقلید می کرد.
ای که در حسن، زنی طعنه به خورشید و به ماه
ماه کنعان شده یی در نظر حضرت شاه
گر تو خواهی که شوی صاحب شمشیر و کلاه
بر سر تربت ما چون گذری همت خواه
که زیارتگه زندان جهان خواهد بود
می ندانم چه کنم ای صنم حورنژاد؟
چرخ کجرو به رخم باز در فتنه گشاد
ای نباتی! ز غم عشق الهی فریاد،
بخت حافظ گر از این گونه مدد خواهد بود
زلف معشوقه به دست دگران خواهد داد
ای خوش آن رند که درمیکده ها می نوش است،
از غم عشق بتی چون خم می در جوش است،
نه که امروز مرا لب ز سخن خاموش است
حلقه پیر مغانم ز ازل در گوش است،
بر همانیم که بودیم همان خواهد بود.
نباتی گاهی «خان چوپانی» تخلص می کرد، زیرا که امرای بزرگ خان چوپانی فرمانروای بزرگ ناحیه آران بودند به همین جهت حاکمان ملوک الطوایفی آن منطقه را امرا خان چوپانی می نامیدند. لازم به یادآوری است که کلمه آران در زبان آذری در مقابل ییلاق استعمال می شود چون ناحیه جنوبی ارس نسبت به سواحل شمالی سردسیر است از قدیم الایام بر حاشیه جنوبی ارس و دامنه کوههای قفقاز آران می گفتند.
اغلب رودهای پرآب ارسباران از کوههای قره باغ سرچشمه می گیرند که مهمترین آنها عبارتند از قورو چای، قره سو، مرز رود، سامبوری چایی، زنگول، علیرضا چای، اهرچای، اسگنه چای. آب این رودها از ارتفاعات قره داغ تأمین می شود و در دره های پرپیچ و خم جریان دارد و کمتر مورد استفاده کشاورزی قرار می گیرد زیرا که بیشتر زمین های قابل کشت در دامنه ارتفاعات قرار دارند و آب براحتی در ناهمواریها جریان پیدا نمی کند. میانگین بارندگی سالانه این ناحیه حوالی قره سو ۲۰۰ تا ۳۰۰میلیمتر است متوسط دمای سالیانه ۱۵ـ۱۰ درجه سانتیگراد است.
از مهمترین قلل قره داغ می توان قازان داغ، چراغعلی، کازان قلعه، قاباغ تپه، سورجرتپه، قندران باشی، خرمایورت، دوه سر داغ و قزقلعه سی نام برد. قلعه «سورجرتپه» ۲۹۴۶ متر بلندی دارد که در ۲۱ کیلومتری شهر کلیبر قرار دارد.
کلیبر از نظر اقلیمی منطقه یی است کوهستانی که سراسر آن از جنگلهای انبوه پوشیده شده است در نزدیکی روستای وایان منطقه خاصی از جنگل های پرپشت برای حفاظت و تکثیر گوزن زرد ایرانی به نام ایستگاه نظارت تأسیس گردیده که اداره محیط زیست با استفاده از آخرین فن آوری های روز نسبت به حفاظت ایستگاه ومراقبت از نسل گوزن زرد نظارت تام دارد. ایستگاه در منطقه آینالی قرار دارد بنا به گفته مردم محل سیاه خروس که از پرندگان نادر جهان است در جنگلهای آینالی دیده شده است. در جنگلهای ارسباران انواع حیوانات وحشی از قبیل خرس، خوک، گرگ، روباه و انواع پرندگان زندگی می کنند. دامنه های ارسباران بستر مناسبی برای رویش انواع گیاهان است ییلاق ها و مراتع کلیبر و اهرمرکز مناسبی برای پرورش انواع گوسفند بسیارمساعد است به همین مناسبت دامپروری و بخصوص گوسفندداری یکی از مشاغل پردرآمد منطقه است.
علاوه بر این انواع محصولات سردرختی اعم از گردو، بادام، انار، سیب، انگور، زردآلو در سراسر منطقه به دست می آید از میان محصولات سردرختی گلابی ورزغان از معروفیت خاصی برخوردار است و همینطور منطقه کلیبر مرکز تولید عمده و صادراتی انواع محصولات خودرو از جمله تمشک و ذغال اخته است که ذغال اخته آن به اکثر شهرهای ایران فرستاده می شود.
چشمه سارهای فراوان با آب گوارا، چراگاههای وسیع، جنگلهای سرسبز و انبوه کلیبر را در ردیف مناطق زیبای کشور قرار داده است در صورتی که نسبت به شناساندن آن اقدام شود کلیبر به مرکز عمده جذب گردشگر در آذربایجان تبدیل می شود.
کلیبر ـ جمشید محبوبی