روزنامه ایران،  شماره ۱۷۷۲ سال هفتم شنبه ۱۸ فروردین ۱۳۸۰ Sat, Apr 7, 2001    

* یک دانشجوی ریاضی: اگر خیلی خوش شانس باشیم، بعد از فارغ التحصیل شدن یا معلم می شویم یا یک اپراتور ساده کارهای کامپیوتری.
دکتر صالحی ـ دکتر زارع
* دکتر صالحی: «توسعه» در سایه «اهمیت دادن به علم» رخ می دهد.
* دکتر زارع: ما هنوز نتوانسته ایم یک ارتباط منطقی بین دانشگاه و صنعت برقرار کنیم.
تیپ و قیافه اش به بچه درس خوانها می خورد. صورت استخوانی، موهای فرفری، قدی کوتاه و عینکی ته استکانی. توی کلاس، تک و تنها نشسته و داره به کاغذی که توی دستش هست نگاه می کنه. خودش را (بابک ـ الف)، دانشجوی سال سوم ریاضی کاربردی معرفی می کند. برخلاف انتظارم علاقه چندانی به رشته اش ندارد: «اصلاً نمی دانم چرا ریاضی را انتخاب کردم. تنها کاربردی که برای ریاضی سراغ داشتم، همان شغل معلمی ریاضی بود و بس! »
• • پس حتماً شغل معلمی را دوست داشتید!
* اتفاقاً اصلاً اینطور نیست. اما اون زمان، اصلاً به این چیزها فکر نمی کردم. فقط باید قبول می شدم! و اگر نه ...! ، مکثی می کند، انگار از به یاد آوردن آن خاطرات چندان دل خوشی ندارد: بگذریم!
• • الآن چطور، از رشته ات راضی هستی. پس از سه سال تحصیل، چه شناختی نسبت به این رشته و کاربردش در جامعه پیدا کرده یی؟
* راستش را بخواهید، هیچی! یعنی می دانم ریاضی چیست و کجاها کاربرد دارد، اما نمی فهمم این رشته چه نقشی در جامعه «ما» دارد؟!
• • فکر می کنی بعد از فارغ التحصیل شدن و ورود به جامعه چه کاره خواهی شد؟
باز به همان برگه خیره می شود. بدون اینکه چشم از کاغذ بردارد، آهسته می گوید: اتفاقاً الآن خودم داشتم به همین موضوع فکر می کردم. برگه را به سمتم دراز می کند تا آن را ببینم. بالای برگه نوشته: امتحان نیم ترم درس ریاضیات گسسته. با انگشت پایین برگه رانشان می دهد. ۱۸‎/۲۵ شده است. باز خودش ادامه می دهد: فکر نکنید گرفتن چنین نمره یی، در چنین درسی، چندان ساده است! کلی وقت و انرژی و از همه مهمتر عمر و اعصاب باید خرجش کنی. اما آخرش چی؟ گیریم با معدل ۱۹ هم فارغ التحصیل شدیم.
• • خب در آن صورت زود جذب بازار می شوی!
005046.jpg
لبخند تلخی می زند، در حالی که آماده ترک کلاس می شود می گوید: بله! کار! چه جمله زیبایی! کدوم کار؟ اگر خیلی خوش شانس باشی یا می شوی معلم ریاضی و یا به استخدام یکی از این شرکتهای کامپیوتری یا مراکزی که کامپیوتر دارند درمی آیی. می دانید برای چه؟ برای کار با کامپیوتر و نه ارایه طرح و سوژه و ...! برای انجام کارهایی که حتی گاهی از عهده یک اپراتور معمولی هم برمی آید! می خواهم سؤال دیگری از او بپرسم اما از کلاس خارج شده. کاغذی از همان صندلی که او روی آن نشسته بود بر روی زمین می افتد. چشمم به خطوط قرمز رنگ پایین صفحه می افتد: «،۱۸‎/۲۵ عالی است! »
• • • •
صحنه یی دیگر در دانشگاهی دیگر
دانشکده خیلی خلوت است. هنوز ۲۰دقیقه یی تا ساعت ۱۴ و شروع کلاسهای بعدازظهر مانده است. دو خانم که روی یکی از نیمکتهای دانشکده نشسته اند و مشغول صحبت درمورد کتاب لاتینی که درد ست یکی از آنها می باشد، هستند. تنها دانشجویان حاضر در سالن هستند. جلو می روم و سؤالم را مطرح می کنم. رکسانا بابایی، دانشجوی ترم سوم رشته ریاضی می گوید: تا آنجایی که من اطلاع دارم، رشته ریاضی عملاً در کشور ما نقشی در توسعه صنعت و رفع مشکلات صنایع و جامعه نداشته وندارد!
برخلاف نظر دانشجویان، اساتید این رشته معتقدند که «ریاضی» در جهان و ایران حرکتی رو به جلو را داشته است.
دکتر رحیم زارع، رییس انجمن ریاضی ایران در دوره گذشته و عضو هیأت علمی گروه ریاضی دانشگاه تهران دراین زمینه می گوید: «بگذارید سخنم را با استناد به نظرات دکتر شهیدی (استاد به نام ریاضی ایرانی مقیم اروپا)، شروع کنم. ایشان درمقاله یی که منتشرنموده اند به بررسی وضعیت علوم پایه و به طبع ریاضی، در ایران پرداخته اند. ایشان در نهایت به این نتیجه رسیده اند که متخصصان علوم پایه در ایران، بعد از گذشت حدود ۲۰سال، به جایگاهی که در گذشته های دور، در جهان داشته است نزدیک می شود. وی با بازدید از آزمایشگاههای شیمی، فیزیک ایران و وضعیت آنها را در حدی مطلوب توصیف می کنند و در مورد فیزیک نظری و ریاضیات اعلام می کند که کارها، طرحها و پروژه ها به شکل «جدی» درآمده است. البته مسلم است که زمانی طولانی مورد نیاز است تا بتوانیم به جایی برسیم که حرفی برای زدن در دنیا داشته باشیم. »
دکتر زارع با وجود این توصیف، معتقد است که هنوز موانع وکاستیها، فراوان است: «از یک طرف مقداری از مشکلات برمی گردد به عملکرد دولت که به علت پرداختن به مسائل مختلف و ساماندهی سایر مشکلات، نتوانستند به صورت کامل و جز به جز به رشته های «علوم پایه» بپردازد که امیدواریم این مشکل با تدبیری که جدیداً اندیشیده شده است تا حدود زیادی مرتفع گردد. (قرار است از این به بعد برنامه ریزی برای رشته های مختلف درداخل خود دانشگاهها انجام شود. ) از سویی دیگر ما هنوز نتوانسته ایم آن ارتباط منطقی لازم را بین دانشگاه و صنعت برقرار کنیم. »
برخلاف نظر دکتر زارع، دکتر حسن صالحی، از بنیانگذاران ریاضی کاربردی در ایران و مدیرکل تشکیلات بودجه و طرح و برنامه ریزی دانشگاه تهران بر این عقیده است که «ریاضی» در ایران، از غافله علم روز دنیا، بسیار عقب افتاده است: «ما در رشته ریاضی خیلی عقب هستیم. بیشتر از آنچه که بتوان تصورش را کرد! از لحاظ تاریخی، ورود دانش ریاضی در عرصه تولید و صنعت، برمی گردد به جنگ جهانی دوم. در این زمان، ارتش انگلستان، حل یک مسأله جنگی را به ریاضیدانان لندن سپرد. تا قبل از این دوران، سیستم مدیریتی و نظارتی در کارخانجات و مؤسسات به گونه یی بود که نظرات مدیران، حرف اول و آخر را می زد. مدیران نیز براساس تجربه، به این روشها می رسیدند. اما با این کار «ریاضی» از حالت آکادمیک صرف خارج شد. پس از مدتی این علم، چنان درانگلستان وبعد در آلمان و امریکا توسعه یافت که اکثر مؤسسات و کارخانجات برای حل مشکلات مختلف مدیریتی و محاسباتی خود دست نیاز به سوی ریاضیدانان دراز می کرد. امروز در کنار هر مؤسسه، در کشورهای پیشرفته، یک سیستم کاملاً علمی فعالیت می کند که مشکلات آن مرکز را دریافت می کند و راه حل ارایه می دهد. متأسفانه در ایران این ارتباط نه تنها هنوز پا نگرفته، بلکه فرهنگ ما به گونه یی است که برای توسعه این علم باید تلاش بسیاری برای تغییر این فرهنگ غلط صورت گیرد. »
دکتر صالحی در توضیح این مطلب می افزاید: «در کشور ما، اکثر مدیران، بر این تصورند که با مراجعه به کارشناسان و دانشگاه و حل معضلاتشان از این طریق، از قدرت مدیریتی شان کاسته خواهد شد. » اما چرا در ایران، ریاضی نتوانسته چندان باید و شاید، نقشی در توسعه کشور داشته باشد؟
دکتر صالحی در پاسخ به این سؤال می گوید: «این امر دلایل مختلفی دارد. اول آنکه بخشهای خارج از دانشگاه، هنوز متوجه نقشی که ریاضی می تواند داشته باشد، نشده اند. دلیل دوم برمی گردد به فرهنگ مدیریتی ما که یک فرهنگ سنتی است و بالاخره دلیل سوم که برمی گردد به خود دانشگاههای ما. متأسفانه باید اذعان کرد که دانشگاهها هم آنگونه که باید و شاید برای برقراری این ارتباط و ورود به صنعت تلاش نکرده اند. بخصوص در مورد علومی مانند ریاضی، فیزیک نظری و غیره که متخصصان آنها، همواره سرگرم کارهای تحقیقاتی خودشان بوده اند و از جامعه و صنعت غافل مانده اند.
• • • •
«ریاضی» چشم به راه حرکت به پیش
به اعتقاد بسیاری از کارشناسان واساتید علم ریاضی، این علم در ایران هم اکنون، روند صعودی خوبی را طی می کند و تنها منتظر جرقه و فرصتی است تا با ورود در عرصه صنعت این سیر تکاملی را تکمیل نماید: «بله، این کاملاً درست است. اما این تحول و این جهش یک شبه اتفاق نخواهد افتاد. باید توجه داشته باشیم که «توسعه»، در سایه «اهمیت به علم رخ خواهد داد! » دکتر صالحی با اعلام این مطلب می افزاید: «باید راه استفاده از سرمایه های علمی خود را بیاموزیم. این رمز موفقیت کشورهای توسعه یافته است. »
اما دکتر زارع، علت کم رنگ بودن نقش ریاضی بر صنعت را درجای دیگری جست وجو می کند: «ما قبل از بررسی موضوع باید ببینیم، کدام صنعت کشورمان پایه یی است؟ یعنی وارداتی و مونتاژی نیست! خب چطور انتظار داریم این صنعت، نیاز به علوم «پایه» یی را حس کند؟ این صنعت برای حل مشکلاتش دنبال راه حلهای ساده و سریع الجواب می گردد، نه یک کار تحقیقاتی. نکته دیگر آن است که سرمایه گذاری روی ریاضیات در طول ۲سال و ده سال جواب نمی دهد. باید چندین و چند سال تلاش کنید تا تازه یک تئوری اثبات شود و بعد، تازه باید سالها منتظر ماند تا این نتیجه از طرق مختلف وارد صنعت شود. امروز شما در یک دنیای «متعالی» زندگی می کنید. پشت هر Bit کامپیوتر، صدسال تحقیق و پژوهش خوابیده است. پس اگر می خواهیم «متعالی» زندگی کنیم، باید «متعالی» بیندیشیم! سابقه دخالت علوم پایه در توسعه در اروپا، به نیم قرن و یک قرن می رسد. آنها روی این علوم واقعاً کار کرده اند. اما ما چطور؟ »
دکتر صالحی معتقد است که این وظیفه صنعت است که به دنبال ریاضیدانان بیاید تا مشکلاتش را حل کند: «یک ریاضیدان در درجه اول اکثر وقت و انرژی اش صرف مطالعات تئوری می شود ونه صنعتی. این صنعت است که باید تعیین کند «چه» می خواهد، تا ریاضیدان روی آن کار کند و این ارتباط نیاز به یک برنامه ریزی بسیار وسیع، آن هم در سطحی کلان، دارد. امروز ریاضیدانان ایرانی، در اکثر کنفرانسهای بین المللی، حرفهای فراوانی برای زدن دارند و یا فارغ التحصیلان ما، وقتی به خارج از کشور می روند، بسیار موفق نشان می دهند، اما در ایران! در کل نقش ریاضی در حال حاضر در ایران در حد صفر است. این اعتقاد من است و در توصیف ناشناخته و مظلوم بودن ریاضی در ایران همین بس که دانش آموزان در کنکور، اغلب این رشته را به عنوان آخرین انتخاب خود، معرفی می کنند! این یعنی به صدا درآمدن یک زنگ خطر! »
• • • •
ریاضی، علمی «نظری» یا «کاربردی»؟
بالاخره علم ریاضی، علمی تئوری است یا کاربردی؟! در جواب به این سؤال اکثر اساتید علم ریاضی را علمی کاربردی می دانند، اما رییس سابق انجمن ریاضی ایران معتقد است که باید در پاسخ به این مطلب، با یک دید کلان نگریست: «فکر می کنم سخن زیبای ریاست محترم انجمن بین المللی ریاضیدانان جهان، جواب مناسبی برای این پرسش باشد. ایشان می گوید: «اگر سالها پیش، ریاضی را به دو شاخه محض و کاربردی تقسیم می کردیم امروز، این فاصله و این دیوار از بین رفته است. امروز، پرداختن به ریاضی «رسالت» بشر است و در این راه برای پیشرفت این علم باید از سایر علوم نیز الهام گرفت. هم برای توسعه ریاضیات و هم برای ساختن دنیای قرن بیست و یکم. به نظر می رسد این دو از هم جدانشدنی اند! »