روزنامه ایران،  شماره ۱۷۷۴ سال هفتم دوشنبه ۲۰ فروردین ۱۳۸۰ Mon, Apr 9, 2001

* اشاره:
دامنه موسیقی و آواز فولکلوریک، بسیار وسیع تر از ترانه های بومی است.
آیین های زندگی که در سیر تاریخ عمومیت یافته است و به صورت یک فرهنگ درآمده است، چهره یی از فرهنگ عامیانه است. دراین چهره از فرهنگ عامه نیز، شعر و موسیقی و لحن آوازی مردم سخن ها برای گفتن دارد که در حنجره مردم مازندران جوش می زند. علاوه بر تصنیف ها و آوازها و موسیقی آوازی، موسیقی آیینی و موسیقی سازی مازندران، بخش وسیعی از هنر موسیقی بومی را دراین استان شامل می شود که ماهیت و هویت مستقل دارد.
موسیقی آیینی مازندران عبارت است از نوروزخوانی، چاووش خوانی (چاووش خونی)، موری یامویه، نواجش یا نوازش که درذیل بطورکوتاه به آن پرداخته می شود. بخش دیگری از این مطلب که راجع به ترانه های بومی مازندران بود سال گذشته در صفحه۱۱روزنامه چاپ شد.

• نوروز خوانی از ملودیهای کهن به حساب می آید و از نظر مضمون بخشی از موسیقی آیینی مازندران است. زمان مناسب درخواندن نوروزخوانی نیمه دوم اسفندماه تا نوروز است و بندرت تا دهم نوروز ادامه می یابد. نوروزخوانی را اغلب در دستگاه «۳گاه» و بعضی مواقع در «شور» و «گوشه حصار چهارگاه» اجرا می کنند.
• چاووش خوانی (چاووش خونی) برگرفته از موسیقی ملی و موسیقی مناطق دیگر است و از نظر مضمون برداشتی است از آیینهای مذهبی ایران پس از اسلام که درگذشته به هنگام مسافرت زوار به اماکن مقدسه یا به هنگام مراجعت آنها خوانده می شد.
• موری از آوازهای آیینی است که پس از مرگ عزیزان خوانده می شود و معمولاً زنان می خوانند. از نظر محتوا بسیار حزن انگیز است و تقریباً می شود گفت نوعی مرثیه مازندرانی است که اغلب دویا سه نفر از بستگان درجه یک یا دیگران یکی بعد از دیگری بخاطر از دست دادن عزیزی آن را می خوانند.
• نوازش یا نواجش نیز از آوازهای آیینی است که در ارتباط با دوری فرزندان و بستگان درجه یک خوانده می شود و گاهی هم مادران برای نوازش فرزند کوچک خود آن را می خواندند.
• موسیقی سازی (چوپانی) که با لله وانواخته می شود، بخش دوم موسیقی مراسمی و میدانی و رقص است که با سرنا و نقاره اجرا می کنند. موسیقی چوپانی که با لله وا نواخته می شود شامل کتولی، غریبی، میشی حال، دنباله میشی حال، کیجا کرچال، زاری، کمرسری، دخترعموجان، جلوداری، عباس خوانی و سماع حال است.
• غریبی یکی از نواهای چوپانی است که در دستگاه شور نواخته می شود و چوپانان هرگاه به دلیل دوری از زادگاه خود احساس دلتنگی می کنند آن را می نوازند.
• میشی حال ملودی مخصوص گوسفندان است و برای گوسفندان بسیار مهیج است و در زمستان هنگامی که برف تمام دشت و صحرا را می پوشاند و چراندن گوسفندان دشوار است ـ گوسفندان با شنیدن این نغمه به وجد می آیند و با دست خود برفهای روی علفزار را کناری می زنند و به چریدن علفهای زیر آن مشغول می شوند. به زبان محلی این کار را «دست کن» می گویند و این ملودی موجب می شود گوسفندان در هوای سرد و برفی بتوانند غذای خود را بیابند و از گرسنگی درآیند. «میشی حال» در دستگاه شور است و ریتم، شش هشتم را دارد.
• دنباله میشی حال نیز بعد از میشی حال نواخته می شود و معمولاً پس از چریدن گوسفندان یعنی به هنگام مراجعت به روستا توسط چوپانان نواخته می شود. گوسفندان پس از چریدن، با شنیدن دنباله «میشی حال» متوجه می شوند که موقع برگشتن است و باید به آغل خود بازگردند. «دنباله میشی حال» نیز مانند «میشی حال» در دستگاه شور نواخته می شود.
• «کیجا کرچال» یا کرچال، ملودی در وصف دخترانی است که پای دستگاه کرچال (دارجاجیم و گلیم بافی) نشسته اند و مشغول جاجیم بافی هستند. کیجاکرچال در گوشه های شوشتری و بیداد همایون با ریتم «چهارچهارم» نواخته می شود.
• «جلوداری» لوطی ها یعنی
افرادی که در عروسیها نوازندگی می کنند. هنگام حمام بردن عروس و برگرداندنش و همچنین موقع انتقال عروس به خانه داماد با سرنا و نقاره می نوازند.
معلوم نیست از چه طریقی این ملودی به موسیقی چوپانی راه پیدا کرده است، به هرحال ملودی جلوداری درموسیقی چوپانی با ریتم دوچهارم نواخته می شود که در دستگاه «سه گاه» اجرا می شود و بعد به دستگاه شور تغییر مقام می دهد.
• «عباس خوانی» جزو موسیقی آیینی است که با ساز لله وا ابداع و در موسیقی چوپانی ظاهر شده است.
«عباس خوانی» از تعزیه حضرت عباس (ع) که از مجالس بسیار برجسته و شاخص تعزیه است الهام گرفته شده است و با «لله وا» نواخته می شود و گمان می رود بخاطر عزیزبودن این تعزیه و جای گرفتن آن در دل مردم ملودی از زبان ساز هم بیان شده باشد. «عباس خوانی» در دستگاه شور و مایه بیات ترک اجرا می شود.
• «سماع حال» که ملودی مخصوص رقص است، در سه گاه با لله وابا «سرنا» و «نقاره» نواخته می شود که اجرای آن با سر و نقاره بیشتر در عروسیها متداول است و نیز در هنگامی که محصول کشاورزان کاملاً برداشت شده است در سر خرمن یا زمین کشاورزی نواخته می شود و کشاورزان با این آهنگ به رقص و پایکوبی می پردازند.
• «زاری» در «سه گاه» و بر مبنای داستانی سوزناک است و بسیار آرام با ریتم چهارچهارم اجرا می شود. خود داستان چیست. باید در روستاهای مازندران به دنبال آن گشت.
• «کمرسری» که در مازندرانی «کمرکش» سنگ معنی دارد در دستگاه شور اجرا می شود و در زمانی که گوسفندان در دامنه سرسبز به چرا مشغولند و علفهای بکر و دست نخورده را می چرند چوپان بخاطر تکمیل چرای گوسفندان در کمرکش سنگی می نشیند و بالله واکمرسری را می نوازد. کمرسری به دو بخش کمرسری اول و دوم تقسیم می شود که کمرسری اول در عشاق دشتی و کمرسری دوم با ریتم دوچهارم در دستگاه شور اجرا می شود.
• «دخترعموجان» نیز در دستگاه شور با ریتم شش هشتم اجرا می شود.
• «پیشنمازی» یا «پیش نوازی» ملودی بدون کلام است و از اسم ملودی پیداست، آن را قبل از شروع عروسی می نوازند تا اهالی از مکان عروسی باخبر شوند.
طبق روایت دیگر یک روز قبل از شروع عروسی پیش از نماز مغرب در خانه عروس یا داماد این ملودی نواخته می شود، آن را «پیشنمازی» هم می گویند.
نواختن این ملودی با ساز سرنا و یک یا دونقاره معمول است.
سازهای موسیقی مازندرانی عبارت است از «لله وا» (نی محلی) «قرنه»، دتار (دوتار)، دسرکوتن (نقاره)، سرنا، قمیش کمانچه، تشت لاک و دس دایره.