مقدمه:

در این متن، گزیده‌ای از مصاحبه‌ی آقای حمید صادقی با آقای محمد استوان، یکی از شهروندان اصیل قمی، در خصوص خندق و دروازه قلعه قم ارائه می‌شود.

آقای استوان که در سال ۱۳۲۳ در محله چهارمردان قم متولد شده‌اند، مشاهدات عینی و خاطرات تاریخی خود را از این دو بخش مهم شهر به اشتراک می‌گذارند.

خندق:

• قم در گذشته دارای چهار دروازه بوده است: دروازه قلعه (خیابان معلم فعلی)، دروازه ری (شاه سیدعلی کنونی)، دروازه کاشان و دروازه ساوه.
• در اطراف شهر خندقی حفر شده بود که شب‌ها برای حفظ امنیت شهر بسته می‌شد.
• آثار این خندق در محله خندق (بعد گذر قلعه چهارمردان و از طرف شاهزاده قاسم) هنوز قابل مشاهده است.
• در زمان کودکی آقای استوان، از آب خندق برای شنا استفاده می‌شده است.
• بعدها این خندق به پارک بهاره تبدیل شد و در حال حاضر بخشی از طرح حرم به جمکران از آن عبور می‌کند.

دروازه قلعه:

• دروازه قلعه در گذر قلعه (چهارمردان در حدود مدرسه علمیه و مسجد حاج سید صادق روحانی) قرار داشته است.
• آقای استوان در کودکی بر روی این قلعه بازی می‌کرده‌اند.
• دیوارهای قلعه بسیار ضخیم بوده و برجی خشتی با روزنه‌های دیده‌بانی در کنار آن قرار داشته است.
• بعد از دروازه قلعه، جاده به دو قسمت تقسیم می‌شده: راه خاکی به سمت جمکران و جاده‌ای که به املاک و باغ‌های بیرون قلعه و زنبیل‌آباد، سالاریه و صفاشهر می‌رفته است.

نکات قابل توجه:

• این روایت‌ها تصویری از شهر قم در گذشته و نحوه زندگی مردم آن زمان را ارائه می‌دهد.
• خندق و دروازه قلعه از جمله مکان‌های مهم و تاریخی قم بوده‌اند که نقش مهمی در حفظ امنیت شهر داشته‌اند.
• خاطرات آقای استوان از این مکان‌ها، اطلاعات ارزشمندی را از تاریخ شفاهی قم به ما ارائه می‌دهد.

امیدواریم این گشت و گذار کوتاه در تاریخ قم با روایت‌های آقای محمد استوان برایتان جالب و آموزنده بوده باشد.

حمید صادقی