روزنامه شرق، شنبه ۲۰ دی ۱۳۸۲ - ۱۷ ذیقعده ۱۴۲۴ - ۱۰ ژانویه ۲۰۰۴

سرزمین پدری من مرده است‎/ اینان سرزمین پدری مرا
در آتش دفن کرده اند‎/ من‎/ در سرزمین مادری ام زندگی می کنم‎/ در کلمات.

بحران شعر معاصر ایرانی وقتی با ترجمه های ضعیف و چندباره از یک شاعر روبه رو می شود به کلی ارتباطش با جهان بیرون از خود قطع می شود. اینکه شاعران امروز دنیا چگونه شعر می گویند چه مفاهیم، چه واژه ها و چه تکنیک هایی را استفاده می کنند برای مخاطبان امروزی شعر کاملاً ناشناخته است. تنها پل ارتباطی شعر خارج از ایران شاعران ایرانی هستند که بنا بر سلایق و علاقه های خود تنها می گویند که شعر امروز دنیا این گونه است. حتی در این میان کمتر شاعر معاصر ترجمه درستی را هم از شاعران مطرح امروز جهان می کند. این به آن معنی است که یک گفتمان مسلط به مخاطب شعر می گوید: «شعر امروز دنیا همین گونه است اگر تو از آن اطلاعی نداری مشکل تو است چرا که یک استدلال دیگر هم وجود دارد؛ «شعر ترجمه ناپذیر است.»»

«سرزمین مادری» دفتر شعری است از «رزه آوسلندر» که به وسیله حسین منصوری ترجمه شده است. ترجمه شعر از یک شاعری که در ایران ناشناخته است به مخاطب خود این امکان را می دهد تا قدری با مفاهیم جهان خارج از ایران در شعر آشنا شود. همان طور که از نام شاعر برمی آید «آوسلندر» شاعر زنی است که به زبان آلمانی شعر می گوید و شعرها هم _ خوشبختانه _ از زبان آلمانی ترجمه شده است. جهان شعری «آوسلندر» به عنوان یک زن شاعر که ویژگی های متفکرانه دارد و با مفاهیم، اشیا، کلمات برخوردی از روی تعمق است که بسیار قابل توجه است. شعر زنانه که در ایران این روزها ویژگی های اصلی خود را از دست داده در کتاب سرزمین مادری به وضوح قابل دیدن است. شاید مهم ترین ویژگی شعر زنانه آن است که با مفاهیم بسیار پیچیده فلسفی، زبان شناسی، روان شناسی و ... برخوردی شاعرانه می کند. برخوردی که بیشتر به بازیگوشی ها و جسارت های کودکانه شبیه است. این حالتی است که در شعر مردانه کمتر دیده می شود چرا که این تصور و جسارت که با مفاهیم عمیق برخورد شاعرانه بشود در شعر مردانه کمتر وجود دارد. و دقیقاً برعکس آن شعر مردانه تلاش می کند که با مفاهیم پیچیده به همان صورت پیچیده و بنیادی برخورد کند و بیشتر در بعد فرم و زیبایی شناسی این گونه مفاهیم شعر سروده می شود. در حالی که شعر به روایت زنان با جسارت هر چه بیشتر مفاهیم پیچیده را از نگاه شاعرانه نگاه می کند نگاهی که شاید در مرحله اول سطحی به نظر برسد اما از عمق ارتباطی برخوردار است که مخاطب را به تفکر وامی دارد و نه به تحسین.

در ایران شاید تنها شاعر زنی که این ویژگی را داشت «فروغ» بود. برخورد با زوایای پیچیده زندگی اما به شکلی شاعرانه.

اما متاسفانه نگاه فروغ و ویژگی های شعرش مورد «تقلید» قرار گرفت و تقلید از فروغ چیز جدیدی را به وجود نمی آورد. در حالی که شعر «زنانه» ایران احتیاج داشت نوع نگاه زنانه فروغ به مفاهیم «تکثیر» شود و خلاقیت های جدیدی با این تکثیر به وجود آید اما شعر فروغ و ویژگی های آن مورد تقلید واقع شد. «حسین منصوری» مترجم «سرزمین مادری» که پسرخوانده فروغ محسوب می شود و کسی است که فروغ در جریان فیلم «این خانه سیاه است» سرپرستی او را قبول کرد با ترجمه سرزمین مادری شاید اولین کسی باشد که نگاه و ویژگی های زنانه را که در شعر فروغ به اوج رسیده بود تکثیر می کند. به این جهت وجود ترجمه شاید از سرودن شعر نیز موثرتر باشد. در کتاب سرزمین مادری برخوردهایی که با مرگ، زندگی، عشق، زیستن، واژه ها و... شده است از همان جنس نگاه زنانه ای است که فروغ به اطراف خود داشت.ویژگی هایی که اگر چه در شعر زنان ایران کم دیده می شود و برجسته ترین وجه شعر زنان ایرانی عاشقانه بودن آن است اما در نگاه عام و کلی به شعر زنان در سطح جهان شاخصه هایی وجود دارد که مشترک و کلی است و در ایران کمتر دیده شده است. پیشتر ترجمه های شعر سیلویا پلات و شیمبورسکا تا حدودی ما را با این فضا آشنا کرده بود. حالا ترجمه سرزمین مادری فضای شعرزنانه را بیش از پیش به ما می شناساند.

واقعیت این است که شعر زنانه و مدرن فارسی به دلیل وجود تعداد اندک شاعران آن هیچ وقت نتوانست دارای مرزبندی مشخصی با شعر مردانه شود. به طوری که تا امروز تنها نماینده شعر زنانه را که می توان در سطح بین المللی مطرح کرد و ویژگی های نگاه زنانه در شعر را داشته باشد، «فروغ» بوده. از طرفی این ویژگی ها که درشعر او وجود داشت هیچ وقت به عنوان شعر زنانه درنظر گرفته نشد. بلکه بیشتر به عنوان شاخصه خود فروغ شناخته شد. «سرزمین مادری» حداقل دارای این ویژگی  است که پیوند ما را با شعر زنانه قدری محکم تر می کند. شاعران ایرانی در صورتی که بتوانند این ویژگی ها را بشناسند تمایزاتی بین شعر زنانه و مردانه ایجاد می شود. «سرزمین مادری» پر است از اضطراب ها و سرخوشی های شاعرانه نسبت به حقایق زندگی. حقایق زندگی که در شعر مردانه پیچیده و ژرف می آید اما در شعر زنانه سادگی بیشتری یافته و بیشتر با نگاهی زیبایی شناسیک همراه می شود. از این نظر خواندن «سرزمین مادری» نه تنها لذت بخش است بلکه می تواند مورد بررسی تطبیقی قرار گیرد. بررسی تطبیقی که بین شاعران مطرح زن جهان و ویژگی های مشترک شعر آنان تاکنون کمتر انجام شده. در صورتی که این ویژگی ها و این نوع از نگاه به جهان شناخته شود می توانیم امیدوار باشیم که شاعران دیگری نظیر «فروغ» داشته باشیم، شاعرانی که از فروغ تقلید نمی کنند، بلکه از زنانگی او تکثیر شده اند.

* رزه آوسلندر، مترجم: حسین منصوری، ناشر: ققنوس، تیراژ: ۱۱۰۰ نسخه.