نویسنده : الله کرم کرمی پور

در رویکرد فلسفه اگزستانسیال، آدمی تماشاگر هستی نیست، بازیگری در متن مجموعه حیات نیز هست . و برخلاف همه جانداران «نه فقط هست، بلکه فهمی دارد از آن که کیست و مسئولیتی دارد برای آن که هست! (1) » انسان تنها موجود مختاری است که حقیقت «وجودی » او براساس مسئولیتش تفسیر و تعبیر می شود و از این رو توجه به فردیت فرد و ساحت های روحی و معنوی او در نقطه کانونی فلسفه اگزستانسیالیستی قرار می گیرد . او واجد لایه ها و روگرفت هایی از ذهنیت ها و نگرش هایی است که در برخورد با مواجهات خاص به ظهور می رسد و خود را می نمایاند . از کسانی که از بستر اگزستانسیالیستی به جنبه های معنوی و روانی فرد به مثابه «روشی درمانگر» استفاده کرده است، ویکتور فرانکل (2) (1997 - 1905) است .

معنا درمانی
ویکتور فرانکل در عرصه آگاهی و روان، خالق روشی شد که برخی آن را «مکتب سوم روان درمانی وین » نام نهاده اند . او همچون سقراط یونانی، برخلاف او در دیالکتیک مفهوم، به سطوح روان افراد توجه می کرد و از بیمارانی که مشکلات و دردهای خود را با او در میان می نهادند، می پرسید: «چرا خودتان را نمی کشید» و از طریق پاسخ ها به درمان آن ها کمک می کرد . او شخصی را که عشق به فرزند پای بند می کرد، و شخصی دیگر را که موقعیتی را از دست داده و دیگرانی را که در متن حوادث دچار بحران شده اند، برستری از معنا و مسئولیت و هدف قرار می داد . او این شیوه را لوگرتراپی (معنادرمانی) نام نهاده است .

فرانکل از منظری اگزستانسیالیستی و از رهگذر تجربیات خود در برخورد با حوادث مرگبار زندگی، در صدد است این حس را در روان فرد ایجاد کند که او «مسئول زندگی » خویش است و در توصیف تجربه اش می گوید: «در متن گرفتاری ها، سختی ها و زندانی ها کوشیدم تا دلیلی برای خود و این مرگ تدریجی بیابم . در این تلاش بر ضد نومیدی و مرگ ناگهان دیدم روانم گویی غلاف اندوه را شکافته است . دریافتم که روانم از این دنیا و زندگانی بی معنا اوج گرفت .» او با صبغه ای اومانیستی در پی برجسته کردن بعد انسانی و شخصیتی انسان است . از نظر او آنچه انسان را از سایر موجودات ممتاز می گرداند، همین داشتن معنا در زندگی است . نزد او، مثل معنا برای انسان مثل آهن رباست برای آهن . معنا در زندگی مثل آهن رباست و وضع روانی آدمی همچون ذرات آهن . وقتی در زندگی فرد، معنایی وجود نداشته باشد، هر بخشی از وجود او پراکند و گریزان است و حلقه اتصال دهنده این زنجیره ها با آمدن معنا پیوند می خورد و نابسامانی های زندگی از نبود معنا ریشه می گیرد، برخلاف روان شناسی فرویدی که همه ناهنجاری ها را ناشی از عقده جنسی با ادیب می دانست . مشکل انسان از واپس زدن عقده ها و انگیزش های درونی نیست، بلکه از فقدان معنا و هویتی است که او را به نقطه امنی متصل می کند .

فرانکل علت نام گذاری این فرایند درمانی را ارجاع می دهد به مفهوم لوگوس (logos) این کلمه در یونانی به معنای کلام است که رساننده معناست و لوگوتراپی برای جستجو و تکاپوی معنا در زندگی چیزی است که افراد به دنبال آن می گردند .

معناجویی
فرانکل در کتاب «فریاد ناشنیده برای معنا» (3) کوشیده است تا حقیقت معناجویی و معناخواهی را که لابه لای تحقیقات میدانی انجام گرفته، برجسته نموده و آن را فراتر از عقیده عمومی یا بدیهی تحلیل کند . به نظر وی نیازی نیست که معناجویی قابل تحویل یا تاویل به نیازهای دیگر باشد . او به تحقیقی اشاره می کند که توسط شورای امریکا منتشر شده است که در آن 171509 نفر مورد پرسش قرار گرفتند . بیش ترین هدفی که افراد برای خود در نظر گرفته بودند، یعنی معادل 1/98 درصد، گزینه «گسترش یک فلسفه معنادار از زندگی » بود . تحقیق دیگری که در این باره وجود داشت و از 7948 نفر دانشجو، فقط 16 نفر گزینه «پول بیش تر» را انتخاب کرده بودند، اما 78 درصد آن ها گزینه «درصدد یافتن معنایی برای زندگی » را در نظر گرفته بودند . (4)

معناجویی تلاشی برای یافتن معنا در زندگی است، نیرویی اصیل، ژرف و بنیادینی است که فراتر از کشش های غریزی و فیزیکی، نیروی خلاقه آدمی را به حرکت در می آورد و انسان ها همه در این مایه ها و دغدغه ها شریک اند . فرانکل از همین چشم انداز، بستری برای صلح جهانی می شناساند و می نویسد: فکر می کنم تحقیقات مربوط به صلح به جای این که خود را در قالب های کهنه برای قابلیت های خشونت و تجاوز محدود نماید، باید توجه خود را به معناجویی معطوف کند و این مسئله را مد نظر داشته باشد که چیزی که در مورد یک شخص صحیح است، برای نوع بشر نیز مصداق خواهد داشت . او می پرسد: آیا نباید بقای بشریت را موکول به این امر نماییم که بشر به یک تعریف مشترک از معنا دست یابد؟ آیا نباید موکول به این شود که مردم یک معنای مشترک بیابند و با یک اراده مشترک و برای یک معنای مشترک متحد شوند؟ او جواب خود را در این نکته می داند و معتقد است: امید برای بقای جهانی وجود دارد; به شرط این که قادر باشیم تمامی ملت ها را در مواجهه و تعهد برای یک وظیفه مشترک متحد کنیم . (5)

تنوع معنایی زندگی
فرانکل عرصه زندگی و زندگانی را فضایی عام و مطلق در نظر نمی گیرد و فراتر از تصور رایج، زندگی را دربرگیرنده حوادث مکرر تعبیر نمی کند . او لحظات و آنات زندگی را به مثابه مهره های شطرنج قلمداد می کند که آدمی در فرصت ها و موقعیت ها باید از آن ها استفاده کند . لذا معنای زندگی از فردی به فرد دیگری و از آنی به آنی دیگر تغییر می کند . بنابراین بهتر است که فرد معنای زندگی را به طور اعم در نظر نگیرد، بلکه با انتخاب و آگاهی هر لحظه معین و معلوم را برای خود برگزیند . (6) واقعیت زندگی حقیقتی شخصی و فردی است و اصلا معنای زندگی، امری شخصی است . از این رو هر شخصی باید به دنبال یافتن معنایی برای زندگی خود باشد و به دلیل همین شخصی بودن معنای زندگی است که پرسش های مربوط به آن را با عبارات گسترده و عام نمی توان طرح کرد و پاسخ داد . هر فردی دارای وظیفه و رسالتی ویژه در زندگی است که تنها خود وی می تواند آن را تحقق بخشد . معناها نیز منحصر به فردند و همچون نسخه ها و دستورالعمل های پزشک می ماند که بر حسب فرد و مذاق افراد، متفاوت است و به رغم متفاوت بودن، پیوسته در حال تغییر و تحول اند; اما هرگز از بین رفتنی نخواهند بود . (7)

انسان ها، همواره درگیر موقعیت ها و مواجهات متعددند و با مسئولیت و تعهد خویش می توانند از پس این تراژدی ها برآیند و پیروز شوند . فرانکل برخلاف نگرش های برخی روان شناسان، مشکل انسان معاصر را سرکوب غرایز و خواست های جنسی نمی داند و نهاد ناخودآگاه را به پیش نمی کشد، بلکه نگرانی او احساس پوچی و بی معنایی و تهی بودن زندگی از لحظات سرشار و بهجت آور است . لذا به نظر وی «احساس خلاء وجودی » مشکل اصلی بحران های روانی است و نشانه اصلی آن بی میلی است . فرانکل یکی از راه های فایق آمدن بر تنش های روحی را، در ورزش و مسابقات ورزشی می داند . (8)

عشق و رنج دو حقیقت وجودی
معنادرمانی یک نگاه معرفت شناختی را فرض می گیرد و آن این است که: «چنان زی که گویی بار دومی است که زندگی می کنی و در بار اول همان خطا را کرده ای که اینک در حال انجام آنی » . این مبنا یادآوری مقوله مسئولیت پذیری فرد در برابر رویدادهاست . فرد را ملزم می کند که به گذشته و آینده خود بنگرد و موقعیت فعلی و کنونی او را بازیابی کند و «لوگوتراپی » با این تنبه فرد را آزاد می گذارد که خود را در هر موردی مسئول ببیند . اما شخص در این برخوردها با دو مفهوم رنج (Suferring) و عشق (Love) برخورد می کند . عشق حقیقتی است که از اعماق ناهشیار روح سرچشمه می گیرد و به طور اشراقی پدید می آید و انسان از طریق آن به اعماق وجودی انسان دیگر دست می یابد . و رنج حقیقتی دردناک و در عین حال گریزناپذیر است که شخص با آن مواجه می شود . به نظر فرانکل انسان تنها موجود «رنج آگاه » در میان موجودات است، اما همین تراژدی رنج، بستری است که فرد را پخته و آبدیده می کند . (9)

در همه ادیان و مکاتب به مسئله رنج اشاره شده است و قرآن کریم به این موضوع نظر افکنده و گفته است: لقد خلقنا الانسان فی کبد . و این ها نشان از خالص بودن و ممتاز بودن وجود انسانی است .

فرانکل از طریق تحلیل و توضیح مفهوم رنج به تجربه معنادرمانی خود می پردازد . در این مورد خاطرات گوناگونی را نقل می کند; می نویسد: روزی پزشک سالخورده ای که افسرده می نمود، به من مراجعه کرد . او طاقت تحمل و دوری همسرش را نداشت . چون دو سال پیش او مرده بود . کمک من به او این بود که پرسیدم چه می شد آقای دکتر اگر شما مرده بودید و زنتان زنده بود گفت: این دیگر خیلی بد می شد; چون آن بیچاره (همسرم) خیلی رنج می کشید . در پاسخ به او گفتم، پس می بینید که رنج به او نرسیده و شما بودید که رنجش را به جان خریدید و اکنون باید آن را بپذیرید و به جایش زنده بمانید! (10) او نتیجه می گیرد که وقتی همراه رنج نوعی فداکاری و صبر و بازشدن دریچه معنا بر ذهن در نظر گرفته شود، دیگر آزاردهنده و سوزناک نخواهد بود . فرانکل از این منظر که درمان کردن صرفا کاری پزشکی و فیزیکی نیست، می گوید: پزشکان ورای بیماری ها، حیثیت های انسانی و شخصیتی را مورد نظر قرار می دهند و امروز پزشکان بیش از آن که با مسائل جسمی برخورد کنند، با مسائل فلسفی روبرو می شوند . او تجربه خود را در قالب خاطره ای نقل می کند: «روزی دختر شش ساله ام، پرسید: چرا ما می گوییم خدای مهربان . در پاسخ گفتم چند هفته پیش که سرخک داشتی همین خدای مهربان بود که تو را شفا داد و برایت درمان فرستاد; اما این دختر کوچک راضی نشد و گفت بابا یادت نرود که آن سرخک را هم خودش فرستاده بود .

خلاصه آن که فرازهایی که به طور اجمال توضیح داده شد، برجسته کردن مسائل وجودی آن هم از نگرش شخصی به نام فرانکل بود . معنا درمانی که او توصیف می کند گرچه تحلیل هایی انتزاعی و چه بسا آرمانی است و جای چون و چرا دارد، اما نشان از مهم بودن فضایی است که در آن ساحت های روانی انسان معاصر از آن رنج می برد و رویکردها اگزیستانسیالیستی و دیگر مکاتب جدید می کوشند تا آن ها را محور قرار داده، راهکارهایی برای آن پیدا کند . اما «ایمان درمانی » که مایه های دینی و معنوی دارد، چیزی است که کمتر مورد توجه انسان شناسان معاصر بوده، یا اگر بوده چندان وسعت نیافته است . معنادرمانی چیزی است که به ایمان و دلبستگی غایی و معنوی و الهی نیاز دارد و بعید به نظر نمی رسد که روزی «پزشکی فلسفی » بتواند به کمک پزشکان به درمان روح و روان بیماران انسان های جدید بپردازد .

پی نوشت ها:

1) مارتین هایدگر، جان مک کواری، ترجمه محمد سعید ضیایی کاشانی، ویراسته شهرام پاوزوکی (تهران - نشر گروس 1376) ص 41 .

2) Victor E Fraknkl در 1905 در وین متولد شد . در بیست و پنج سالگی پزشکی را تمام کرد . او در سال 1942 به دست نازی های آلمان اسیر شد و در خلال سال های اسارت و اردوگاه های کار اجباری به تاملاتی پرداخت که بعدا او را واضع روشی در پزشکی فلسفه گردانید . حوادث سخت «آشویتس » او را آبدیده کرد و از وی شخصیتی ساخت که می گفت در هیچ لحظه ای «معنای زندگی » را از دست نداد .

3) این کتاب حاوی مجموعه مقالاتی است که فرانکل در باب معنادرمانی نوشته است . با این مشخصات «فریاد ناشنیده برای معنی » ترجمه مصطفی تبریزی و علی علوی نیا (تهران، نزیاد آلاوران، 1371)

4) فریاد ناشنیده برای معنا، ص 21 .

5) همان، ص 27 .

6) ویکتور فرانکل، انسان در جستجوی معنا، ترجمه دکتر اکبر معارفی (تهران، نشر دانشگاه تهران، 1375 - چاپ پنجم)، ص 74 .

7) فریاد ناشنیده برای معنا، ص 30 .

8) برای رابطه معنا درمانی و ورزش بنگرید به کتاب فریاد ناشنیده معنا، صص 112 - 101 .

9) در جستجوی معنا، ص 74 .

10) همان، ص 78 .