آنتوان سوریوگین، عکاس ارمنی-گرجی که در ایران به شهرت رسید، بدون شک یکی از پیشگامان برجسته عکاسی در قرن نوزدهم به شمار می‌رود.

او در طول پنج دهه فعالیت حرفه‌ای خود در ایران، به ثبت تصاویری بی‌نظیر از مناظر، مردم و فرهنگ این سرزمین پرداخت و مجموعه‌ای ارزشمند از بیش از هفت هزار نگاتیو شیشه‌ای بر جای گذاشت.

مهارت او در ترکیب هنر عکاسی غرب با دانش عمیق از زبان و فرهنگ ایرانی، عکس‌های سوریوگین را از آثار هم‌دوره‌ای‌هایش متمایز می‌کند و او را به روایت‌گری تصویری بی‌بدیل در تاریخ ایران تبدیل می‌کند.
 

زندگی در دو فرهنگ:

تاریخ دقیق تولد آنتوان سوریوگین مشخص نیست، اما گمان می‌رود در اواخر دهه 1830 یا اوایل دهه 1840 در سفارت روسیه در تهران متولد شده باشد.

پدرش، واسیلی، دیپلمات و شرق‌شناسی ارمنی بود که در دوران کودکی آنتوان بر اثر سانحه اسب‌سواری درگذشت. پس از این اتفاق، آنتوان به همراه مادر گرجی‌اش و دیگر خواهر و برادران، تهران را به مقصد تفلیس ترک کرد.

در تفلیس، آنتوان ابتدا به مدرسه هنر رفت تا نقاشی بیاموزد، اما آشنایی او با عکاس برجسته روسی، دیمیتری یرماکوف، مسیر زندگی‌اش را تغییر داد و او را به دنیای شگفت‌انگیز عکاسی کشاند.

در دهه 1870، آنتوان به همراه دو برادر تاجرش، کولیا و امانوئل، به ایران بازگشت و در تبریز و سپس در تهران، عکاسخانه خود را دایر کرد.
 

عکاس محبوب دربار قاجار:

زمانی که آنتوان سوریوگین به ایران پا گذاشت، عکاسی در میان ایرانیان رواج یافته بود.

ناصرالدین شاه، ولیعهد قاجار، که شیفته این هنر نوظهور بود، خود نیز عکاسی می‌کرد و پس از رسیدن به سلطنت، "عکاسخانه مبارکه سلطنتی" را به عنوان اولین استودیوی عکاسی ایران در کاخ گلستان تاسیس کرد.

سوریوگین به دلیل تسلط به زبان فارسی و درک عمیق فرهنگ ایرانی، به سرعت مورد توجه دربار قاجار قرار گرفت و به عکاس محبوب شاه و درباریان تبدیل شد.

او بارها از ناصرالدین شاه و اطرافیانش عکس گرفت و به پاس خدماتش، لقب "خان" و نشان شیر و خورشید الماس‌نشان را از شاه دریافت کرد.

علاقه سوریوگین به ایران به حدی بود که خود را "پرورده ایران" می‌نامید.

ثبت تصاویری از تاریخ:

سوریوگین تنها به عکاسی از درباریان بسنده نکرد، بلکه نگاه دوربین خود را به سوی زوایای مختلف زندگی مردم ایران در دوره قاجار نیز چرخاند.

او از پرتره‌های ظریف و استادانه گرفته تا تصاویر مستند از مشاغل، مراسم و مناظر مختلف، مجموعه‌ای بی‌نظیر از ایران آن دوران را به ثبت رساند.

یکی از پروژه‌های مهم سوریوگین، عکاسی از بناهای تاریخی ایران، از جمله آثار باستانی هخامنشی و ساسانی بود.

او همچنین در سفری پرمخاطره به استان فارس، از بناهای تاریخی این منطقه عکاسی کرد که بعدها در کتاب "سنگ‌نگاره‌های ایران" اثر فردریش سار و ارنست هرتزفلد به چاپ رسید.
 

میراثی فراموش‌شده:

با وجود مهارت و خلاقیت بی‌نظیر سوریوگین و نقش مهم او در ثبت تاریخ ایران، نام و آثار او در گذر زمان به فراموشی سپرده شد.

بخش قابل توجهی از نگاتیوهای او در جریان انقلاب مشروطه و به دلیل انفجار بمبی در نزدیکی عکاسخانه‌اش از بین رفت.

در دوران پهلوی نیز، بسیاری از عکس‌های او به بهانه‌ی "منحط" بودن دوران قاجار، مصادره شد.

امروزه، تنها تعداد اندکی از عکس‌های سوریوگین در موزه‌ها و مجموعه‌های مختلف نگهداری می‌شود و بخش اعظم این گنجینه ارزشمند همچنان ناشناخته باقی مانده است.

آشنایی با غرب و شرق در قاب عکس

آنتوان سوریوگین را می‌توان پلی میان فرهنگ شرق و غرب در نظر گرفت. او با تسلط بر هر دو حوزه، توانست تلفیقی بدیع از زیبایی‌شناسی شرق و غرب را در آثارش به نمایش بگذارد.

شیفتگی از رامبراند: سوریوگین علاقه‌ی وافری به رامبراند، نقاش شهیر هلندی، داشت، به ویژه شیوه‌ی خاص او در به‌کارگیری نور و سایه (کلیداسکو) در آثارش. سوریوگین تلاش می‌کرد تا این تکنیک را در عکاسی پرتره به کار گیرد.

نیم‌روز، زمان ایده‌آل عکاسی: شهرت دارد که سوریوگین معمولا در نیمه‌های روز، زمانی که سایه‌ها در کوتاه‌ترین حالت خود قرار داشتند، برای عکاسی اقدام می‌کرد. او همچنین از صفحه‌‌های سفید برای انعکاس نور طبیعی و دستیابی به نورپردازی دلخواه استفاده می‌کرد.

ترکیب‌بندی‌های پیچیده و نورپردازی ماهرانه: وسواس سوریوگین نسبت به نور و سایه‌پردازی، در کنار ترکیب‌بندی‌های استادانه‌ی عکس‌هایش، آن‌ها را به آثاری هنری و ماندگار تبدیل کرده است که فراتر از ارزش صرفا تاریخی و مستند قرار می‌گیرند.

الهام از شرق و غرب: فردریک بورر، تاریخ‌نگار عکاسی، بر این باور است که رضا عباسی، نگارگر برجسته‌ی ایرانی، در کنار رامبراند، از منابع الهام اصلی سوریوگین بوده‌اند. به اعتقاد او، عکس‌های سوریوگین حاصل هم‌نشینی زیبایی‌شناسی شرق و غرب است.

مجموعه عکس‌های ماندگار

مجموعه آثار سوریوگین گستره‌ی وسیعی از سوژه‌ها را در بر می‌گیرد که هرکدام به نوبه خود، روایت‌گر بخشی از تاریخ و فرهنگ ایران عصر قاجار هستند.

پرتره‌های استودیویی: سوریوگین از افراد مشهور و مردم عادی در استودیوی عکاسی خود پرتره تهیه می‌کرد. دو بخش قابل توجه از این مجموعه، عکس‌های دراویش و پرتره‌های زنان قاجاری است. لازم به ذکر است که در آن دوران، به دلیل محدودیت‌های اجتماعی، اغلب زنان حاضر به عکاسی بدون ح罩 نمی‌شدند. بنابراین، مدل‌های زن سوریوگین عمدتا از اقلیت‌های دینی (ارمنی و یهودی) یا زنان غیر ایرانی بودند.

مستندنگاری از ایران: پروژه‌ی مهم دیگر سوریوگین، عکاسی از مناطق و اقوام مختلف ایران بود. دشواری‌های سفر به نقاط دور و حمل تجهیزات سنگین عکاسی در آن دوران، بر اهمیت این بخش از آثار او می‌افزاید. مجموعه عکس‌های او از بناهای هخامنشی و ساسانی، نمونه‌ای از این پروژه است که به سفارش فردریش سار، باستان‌شناس آلمانی، انجام شد.

فراموشی و احیا

با وجود تلاش‌ها و دستاوردهای ارزشمند سوریوگین، نام او در گذر زمان به فراموشی سپرده شد. بخشی از این فراموشی ناشی از حوادث تاریخی و بخش دیگر، متأثر از نگاه منفی نسبت به دوران قاجار در عصر پهلوی است.

تخریب بخشی از نگاتیوها: انفجار بمبی در نزدیکی عکاسخانه‌ی سوریوگین در اواخر قرن نوزدهم، منجر به نابودی تعداد زیادی از نگاتیوهای او شد.

مصادره بخشی از آثار: در دوران پهلوی، بسیاری از عکس‌های سوریوگین به دلیل نسبت داده شدن به دوره‌ی "انحطاط" قاجار، توقیف شدند.

کम‌مهری به هنرمند: سوریوگین هرگز نتوانست شهرت جهانیِ درخورِ اهمیت آثارش را کسب کند. با وجود دریافت مدال افتخار در نمایشگاه‌های جهانی بروکسل (۱۸۹۷) و پاریس (۱۹۰۰)، نام او همواره در سایه‌ی دیگر عکاسان آن دوران قرار داشت.

آثار سوریوگین، پنجره‌ای به سوی گذشته:

با وجود فراز و نشیب‌های بسیار، مجموعه عکس‌های برجسته‌ی آنتوان سوریوگین همچنان به عنوان گنجینه‌ای ارزشمند شناخته می‌شود. این آثار، دریچه‌ای به سوی عصر قاجار می‌گشایند و تصویری زنده از جامعه، فرهنگ، هنر و معماری آن دوران را پیش روی ما قرار می‌دهند.

ارزش تاریخی: عکس‌های سوریوگین، سندی معتبر برای بررسی پوشاک، مشاغل، مراسم آیینی و زندگی روزمره مردم ایران در دوره‌ی قاجار است. این اسناد تصویری، جزئیاتی را به نمایش می‌گذارند که در متون تاریخی کمتر به آن‌ها اشاره شده است.

ارزش هنری: همان‌گونه که اشاره شد، وسواس سوریوگین در نورپردازی، ترکیب‌بندی و زیبایی‌شناسی بصری، عکس‌های او را به آثاری هنری ماندگار تبدیل کرده است. تسلط او بر فن عکاسی و آشنایی با هنرهای تجسمی، در تک تک عکس‌هایش جلوه‌گر شده است.

احیای نام سوریوگین: در دهه‌های اخیر، خوشبختانه شاهد توجه فزاینده به آثار و زندگی آنتوان سوریوگین بوده‌ایم. برگزاری نمایشگاه‌های عکس، گردآوری و انتشار مجموعه آثار او و پژوهش‌های صورت گرفته درباره‌ی زندگی و فعالیت‌های هنری‌اش، نویدبخش احیای جایگاه این هنرمند ارزشمند در تاریخ عکاسی ایران است.

نگاهی به آینده:

با توجه به اهمیت مجموعه آثار سوریوگین، تلاش برای گردآوری، مرمت، نگهداری و معرفی آن‌ها ضروری به نظر می‌رسد. همچنین، پژوهش‌های بیشتر درباره‌ی زندگی و آثار او می‌تواند ابهامات موجود را برطرف سازد و شناخت ما را از این هنرمند برجسته‌ی عصر قاجار عمیق‌تر کند.

آنتوان سوریوگین، عکاس ارمنی-گرجی که خود را "پرورده ایران" می‌نامید، با عشق و مهارت مثال‌زدنی خود، توانست تصویری ماندگار از ایران عصر قاجار به ثبت برساند. او پلی میان فرهنگ شرق و غرب بود و آثارش، سند و گنجینه‌ای ارزشمند برای نسل‌های حال و آینده به شمار می‌رود.