روزنامه شرق، پنجشنبه ۲۵ دی ۱۳۸۲ - ۲۲ ذیقعده ۱۴۲۴ - ۱۵ ژانویه ۲۰۰۴
ترجمه: احد البرز

آیا سی سال پس از اولین بحران نفتی، ورق ها بار دیگر میان بازیگران توزیع شده و مسائل تغییر ماهیت داده است؟

نفت پس از یک قرن رقابت با منابع دیگر انرژی، اکنون وارد دوران بلوغ خود شده است. اوج گیری تقاضای غرب در دوره بعد از جنگ جهانی دوم، که نیازهای بازسازی و پیدایش روش های نوین مصرف علت آن بود، به بازار بازسازی شده نفت امکان رشد و شکوفایی داد.

در این بازار مصرف کنندگانی هستند که تقریباً تمام نیازهای خود را برآورده اند (اروپای غربی و آمریکای شمالی) و در مقابل، مصرف کنندگان دیگری حضور دارند که ظاهراً اشتهایشان در آینده نزدیک سیری نخواهد پذیرفت (چین، جنوب شرق آسیا و شبه قاره هند). سهم گروه اخیر در مصرف جهانی نفت بیش از سه برابر شده و از ۱۷ درصد گذشته است حال آنکه سهم گروه نخست به زیر مرز نمادین ۵۰ درصد افت کرده است. گرانیگاه مصرف نفت که امروز نزدیک به ۷۸ میلیون بشکه در روز است (در مقابل ۵۶ میلیون بشکه در سال ۱۹۷۳)، به طور مقاومت ناپذیری به سوی آسیا سوق می یابد. نیم قرن سپری شده اما موتور تقاضای نفت که اکنون آسیاست همچنان نیاز اجتناب ناپذیر تحرک و صنعتی شدن سریع است.

پیشگویی های بدبینانه در زمان های بحران و به پیروی از باشگاه رم در خصوص ته کشیدن ذخایر نفت  جای خود را به دوره های اعتماد نه چندان متعادل به توانایی پاسخگویی به تقاضای بازار داد که افت قیمت ها در سال های پایانی دهه ۱۹۸۰ موجب افزایش آن شده بود.

پس از آن، بازار البته دچار افت و خیز هایی شد اما ذخایر جهانی که در آن هنگام تصور می شد تنها سی سال دوام داشته باشد به چهل سال افزایش یافت و تامین انرژی هرگز، حتی در بحبوحه بحران های خاورمیانه، به خطر نیفتاد. اگرچه بیشتر کشورهای بزرگ مصرف کننده توانستند به سرعت یک رشته تدابیر مناسب مانند ایجاد ذخایر استراتژیک، استفاده از منابع دیگر انرژی و تلاش گسترده در جهت بهینه سازی مصرف انرژی اتخاذ کنند اما اکنون ثابت شده است که متنوع سازی منابع تولید به خصوص خارج از کشور مصرف کننده و بیرون ازکشورهای عضو اوپک و توسعه مبادلات انرژی از بیست سال پیش، بهترین ضمانت های امنیت تامین انرژی است.

وسوسه های برتری جویانه پاره ای از تولید کنندگان، در برابر جایگزینی بازارهای آزاد و پیشرفت فنی در زمینه های کاوش و تولید نفت دیری نپایید. انعطاف ناپذیری شیوه های معامله  که در زمان بحران از سوی کشورهای تولید کننده غالب اعمال می شد نقطه مقابل بازاری است که امروز تقریباً هیچ مرز جغرافیایی نمی شناسد. بنابراین بازار به پیروی از بیانیه ها و تصمیم های  سازمان اوپک و نیز برحسب اقدامات کمپانی های بزرگ و تصمیم گیران سیاسی کار کرده است. واقعیت این است که از زمان روی آوردن صنایع روسیه به اصول لیبرال، گرانیگاه عرضه نفت به سوی اورال و سیبری کشیده می شود.

پارادوکس افت سهم تولید کنندگان عضو اوپک در بازار، که می توان آن را با افزایش قدرت کمپانی های روسی در تولید جهانی از سال ۱۹۹۸ به این سو مرتبط دانست، در حالی که سهم اعضای اوپک در ذخایر جهانی (نزدیک به ۸۰ درصد) همچنان بیشتر می شود تنها یک تناقض ظاهری است. پیشرفت تکنولوژیک صنعت نفت فرصت مناسب برای بسیای از تولید کنندگان در جهان فراهم آورده است که همچون مسافران غیرقانونی بدون زحمت و تلاش از سیاست قیمت گذاری سفارشی اوپک سود می برند.

کشورهای تولید کننده عضو اوپک کمند رقابت تولید کنندگان غیرعضو اوپک ونیز شرایط داخلی را به دور خود احساس می کنند. قدرت مانور ضعیف آنها، چه در زمینه نفت و چه در عرصه اقتصاد کلان، اجازه نمی دهد که این کشورها تهدید به جنگ قیمت ها کنند: درآمدهای نفتی اغلب از ۹۰ درصد کل صادرات فراتر می رود و از این رو ماهیتی حیاتی پیدا می کند. انزواطلبی مغرورانه و بستن راه سرمایه گذاری  های خارجی در سال های دهه ۱۹۷۰ جای خود را به سیاست گشایش آرام داده است که زمینه ساز طرح های مشترک کشورهای تولید کننده و کمپانی های بین المللی است، سیاستی که عربستان سعودی و کویت همچنان از پذیرفتن آن سرباز می زنند.

دشواری های اوپک طی ماه های آینده در رویارویی با تولید اضافی ناشی از افزایش رقابت جهانی می تواند برای تمام عوامل دست اندرکار بازار نفت گران تمام شود. افت قیمت ها، امنیت تامین انرژی را در کوتاه مدت با متزلزل کردن بیشتر کشورهای بزرگ تولید کننده و در درجه نخست خاورمیانه که با گذار دشوار به مدرنیته روبه رو است به خطر می اندازد. در بلند مدت نیز با کاستن از سرعت انتقال تکنولوژی که صنعت نفت برای فائق آمدن بر مشکلات زمین شناختی و تجدید منابع انرژی بدان نیاز دارد امنیت تامین انرژی را تهدید می کند.

قیمت های پایین تر، کشورهای مصرف کننده را به پیشقدم شدن در زمینه های مرتبط با محیط زیست و مهار مصرف انرژی تشویق نخواهد کرد. گفت وگوی تولید کنندگان _ مصرف کنندگان زمانی معنی پیدا می کند که مسئله نفت بیش از هر زمان دیگر ابعادی جهانی به خود گیرد.

منبع: لوموند

* رئیس موسسه نفت فرانسه