نسخه های کهن کلام الله
فهرست عناوین
کاظم مدیر شانه‌چی
استاد دانشگاه مشهد
تاکنون در خصوص هیچ کتابی به اندازه قرآن سخن گفته نشده‌و پیرامون آن، کتاب و مقاله نوشته نشده است، زیرا اگرچه تورات و
انجیل‌به زبان‌های بیشتری ترجمه شده، ولی از لحاظ مباحث مختلف و تفسیرهای‌متعدد و جهات عدیده‌ای که در اطراف قرآن از دیرزمان به
رشته تحریر و تألیف‌درآمده، قرآن بر سایر کتاب‌های مقدس پیشی دارد و حتی از لحاظ فزونی نسخه‌های‌منتشره می‌توان قرآن را بر سایر
کتب مقدم دانست. زیرا مسلمانان را عقیده‌بر آن است که نوشتن و خواندن قرآن و حتی نگاه کردن به خط مصحف، ثواب‌دارد و به همین جهت
کسانی را می‌شناسیم که در عمر خود بیش از صد قرآن باسر انگشت همت و به انگیزه درک ثواب نوشته‌اند و چه‌بسا کسانی که صدها
قرآن‌خریداری و برای تلاوت به اماکن مقدسه و متبرکه هدیه کرده‌اند و اگر رسمی‌را که بین ایرانیان در تلاوت جزوه‌های قرآن در مجالس ختم
وجود دارد و به‌همین انگیزه کتابت و خریداری شده، و وقف سی جزء و شصت پاره و صدوبیست‌پاره معمول است بر تعداد قرآن‌های تمام
اضافه کنیم، عددی حیرت‌آور در قرآن‌های‌دست‌نویس و چاپی ملاحظه خواهد شد. چنان‌که رسم عمّجزء در مکتب‌خانه‌های سابق‌و شمار عمّجزءهایی
که نوباوگان مسلمان طی مدت آموزش قرآن اوراق می‌کردند،شمار قرآن‌های منتشره را به گزافه بیشتر مانند می‌کند تا به حقیقت.
تاریخ‌آغاز کتابت قرآن از زمان رسول اکرم(ص) شروع می‌شود. چه آن حضرت برای‌نوشتن بخش‌های قرآن که به حضرتش وحی می‌شد چند نفر
را مأمور فرموده بود تاآنچه را وحی می‌شود بر آنان تلاوت کند تا ثبت و ضبط کنند. این کسان به‌کتاب وحی معروف و غیر از نویسندگان
نامه‌ها و قراردادهای آن حضرت با اشخاص‌و یا قراردادهای اشخاص که در حضور آن‌جناب انجام می‌شد، بودند.
ازصحابه رسول اکرم(ص)، حضرت علی(ع)و ابی‌بن کعب و مسعود موفق شدند قرآن کریم به خط کوفی قطع بیضایی قرن 3-4 قمری
آغازسوره یونس قرآن جامعی برای خودبنویسند. در این سه قرآن (چنان‌که نقل شده است) ترتیب بعضی سوره‌ها مطابق‌ترتیب معمول در
قرآن‌های موجود نیست و بین هر یک با دیگری نیز، در ترتیب‌اختلاف است. ولی نام سوره‌ها در هر سه قرآن با اختلاف اندکی وجود دارد.
1
درقرآن ابن مسعود و ابی‌بن کعب، ترتیب سوره‌ها مشابه ترتیب حاضر است. بدین‌معنی که سوره طوال، با آنکه در مدینه نازل شده و از
سور مکی متأخر است، درآغاز قرآن و سور قصار در آخر قرار گرفته است. منتها در ترتیب سوره ها پس و پیش در دو مصحف یاد شده
وجوددارد. مثلاً در قرآن ابن مسعود سوره انفال، در ردیف بیست‌وپنجم و در ترتیب‌ابی‌بن کعب در ردیف نهم قرار گرفته، و حال آنکه در
قرآن حاضر هشتمین سوره‌است. یا سوره یاسین در ترتیب ابن مسعود بیست‌ونهم و در مصحف ابی‌بن کعب،سی‌وسومین بوده است. و
بالاخره مجموع سوره‌ها در مصحف ابی‌بن کعب 116 بوده‌است (با اینکه سوره فیل و قریش را یکی به‌حساب آورده)، ولی در قرآن‌موجود 114
سوره است، و در قرآن ابن مسعود، سوره‌های حمد، فلق و ناس، موجودنیست.
قرآن‌موجود، چنان‌که می‌دانیم، به دستور خلیفه اول ابوبکر، توسط زید بن ثابت‌گردآوری شد.
زیدگوید: پس از جنگ یمامه که تعداد کثیری از صحابه رسول اکرم و قراء قرآن کشته شدند، ابوبکر به دنبال من فرستاد و گفت‌اینک
عمر حاضر است و می‌گوید قاریان قرآن در یمامه شهید شده‌اند و اگرپیشامدی نظیر آن تکرار شود، خوف آن است که قسمتی از قرآن، که
توسط آنان‌حفظ شده بود و نقل می‌شد، از بین برو و چون تو مردی عاقل و از کاتبان وحی‌هستی قرآن را جمع‌آوری کن. لذا، من قرآن را از روی
نوشته‌های اصلی جمع‌آوردم(صحیح بخاری- کامل‌التواریخ). به نقل یعقوبی، در این کار، جمعی که‌شمارشان به بیست‌وپنج تن می‌رسید،
به وی کمک کردند که از آن‌جمله عبدالله‌بن زبیر و عبدالرحمن بن حارث بن هشام از اعضای ثابت لجنه جمع قرآن‌بودند.
2
قرآن کریم به خط کوفی قطع بیضایی قرن 3-4 قمری
آغازسوره القیامه
مؤلف‌التمهید نوشته است: نخست زیدبن ثابت با تنی چند به این کار آغاز کردند ولی‌بعداً ابی‌بن کعب عهده‌دار قرائت و زید متعهد
کتابت شد و قرآن بدین ترتیب‌جمع‌آوری شد و مجموعه مزبور نزد ابوبکر و پس از وی نزد عمر، موجود و مرجع‌مردم بود. پس از درگذشت عمر
قرآن نزد دخترش حفصه (همسر رسول اکرم) نگهداری‌می‌شد تا زمان خلیفه سوم (عثمان) که چون اختلافاتی در قرائت قرآن به‌وجودآمد، به
دستور خلیفه، قرآن را از حفصه برای استنساخ گرفتند و از روی آن‌چند نسخه نوشته و پس از رد نسخه اصلی به حفصه، یکی از
نسخه‌های مکتوبه‌را در مدینه نزد خود نگهداری کرده و بقیه را به ترتیب به مکه، بصره، کوفه،مصر و شام برای مراجعه مردم و نسخه‌برداری
از روی آن فرستادند 1 ، و بدین‌ترتیب کار نسخه‌نویسی قرآن آغاز شد.
ازصحابه رسول اکرم که قرآن را جمع‌آوری و کتابت کرده‌اند ابوموسی اشعری ومقدادبن اسود و معاذ بن جبل قابل اشاره‌اند، و قبل از
یکسان‌سازی مصاحف‌توسط عثمان، اهل کوفه به قرآن ابن‌مسعود و اهل بصره به قرآن ابوموسی واهل دمشق به قرآن مقداد و سایر اهالی شام به
قرآن ابی قرائت می‌کردند. 2
ازاین قرآن‌ها بعداً اثری نمی‌بینیم و بعید نیست به دستور خلیفه سوم (عثمان)برای رفع اختلافات مسلمین قرآن‌های مزبور را از
بین برده باشند، گرچه درکتاب المصاحف سجستانی (ص 15) آمده که ابن مسعود حاضر نشد قرآن خویش را به‌عثمان تحویل دهد. به هر حال
چون قرآن حضرت علی‌بن ابی طالب نزد خود آن‌حضرت محفوط بود و مانند دیگر قرآن‌ها در دسترس قرار نداشت، از گزند نابودی‌مصون ماند.
قرآن‌هایی‌که توسط لجنه مزبور نوشته شد غیر از نسخه نخست که به «الامام» شهرت یافت،شش قرآن تمام بوده است که به ترتیب به
مکه، کوفه، بصره، شام، بحرین‌و یمن فرستاده شد. یعقوبی از قرآن‌هایی که به شهرها فرستادند، قرآن مصر وجزیره را نام برده است.
هرنسخه از قرآن‌های یاد شده برای اهل آن دیار مرجع بود که از روی آن نسخه‌برداری‌می‌کردند و در مورد اختلاف قرائت به آن رجوع می‌شد، چنان‌که
احیاناً در مورداختلاف مصاحف شهرها، مرجع کلیة بلاد قرآن مدینه (الامام) بود.
3
عثمان‌با هر قرآن یک نفر قاری نیز بدان شهر روانه ساخت تا قرآن را بر مردم قرائت‌کند. مثلاً به کوفه اباعبدالرحمن سلمی و به بصره
عامربن عبدالقیس و در خودمدینه زید بن ثابت عهده‌دار این مهم بودند.
این‌مصاحف که به قرآن‌های عثمان معروف است، تا مدت‌ها محفوظ بود، چنان‌که‌یاقوت حموی متوفای 626 هجری در معجم‌البلدان (ج 2، ص 469)
نوشته: «در جامع‌دمشق قرآن عثمان وجود داشت.» و صاحب مالک الانصار، ابن فضل‌الله عمری،متوفای 749 نیز از قرآن دمشق یاد کرده و ابن
کثیر متوفای 774 نیز آن رادیده و توصیف کرده است. 3
ابن‌بطوطه متوفای 779 مشاهدات خود را نسبت به قرآن مزبور چنین مرقوم داشته:«قرآن در خزانه‌ای در قسمت شرقی مسجد نگهداری می‌شود،
و هر جمعه بعد از نمازدر خزانه را می‌گشایند و مردم برای زیارت قرآن ازدحام می‌کنند، و در مواردترافع، کسی که می‌بایست سوگند یاد کند در
مقابل این قرآن قسم می‌خورد.» به‌نقل خطط شام 4 این قرآن تا سال1310 هجری در مسجد دمشق وجود داشته ولی در آن سال ضمن آتش‌سوزی
مسجد نابودشده است.
ابن‌بطوطه از قرآن دیگری که منسوب به عثمان بوده و اثر خون وی بر روی آن‌دیده می‌شد و خودش آن را در مسجد کوفه مشاهده کرده، نام برده
است.
هم‌اکنون‌چند قرآن که منسوب به عثمان است (یعنی از قرآن‌هایی که به دستور وی‌نوشته شده نه به خط او) در مصر، ترکیه و تاشکند وجود
دارد که عبارت است‌از:
1ـقرآن مصر: این قرآن در خزانه‌مشهد حسینی قاهره نگهداری می‌شود و به خط کوفی قدیم و دارای قطع و حجمی‌بزرگ است.
2ـقرآن ترکیه: این قرآن که نخست‌در موصل بوده و هنگام حمله تاتار به غارت رفته و از آن پس به مرکز خلافت‌عثمانی (اسلامبول)
برگشته است، اکنون در خزانه «الامانه» تحت شماره 1نگهداری می‌شود، و میکروفیلم آن به شماره 10 در «معهدالمخطوطات‌العربیه»قاهره
موجود است.
3ـقرآن تاشکند: گمان می‌رود این‌قرآن ضمن یورش‌های تیمور به بلاد اسلامی به سمرقند منتقل شده باشد. 5 قرآن مزبور مدتی در زمان
سلطنت‌تزارها به پطروگراد (لنین‌گراد فعلی) برده شده بود. پس از انقلاب روسیه به‌تاشکند (مرکز اسلامی جمهوری ازبکستان) مرجوع
4
گردید، و هم‌اکنون در خزانه‌ای‌تحت نظارت حکومت نگهداری می‌شود.
ازاین قرآن به سال 1905 میلادی 6 در زمان تزار پنجاه یا سیصد 7 نسخه عکسی به همان قطع (50×67 سانتی‌متر) چاپ و انتشار یافت
که‌اینک نسخه‌ای از آن در مرکز اسلامی تاشکند نگهداری می‌شود، و اینجانب آن رادیده است. نیز نسخه‌ای از آن در کتابخانه سلطنتی سابق
تهران موجود است.
قرآن حضرت علی(ع)
اول کسی‌که پس از پیغمبر به جمع‌آوری قرآن پرداخت علی‌بن ابیطالب(ع) بود و این‌کار را به دستور پیغمبر و حسب‌الوصیه آن حضرت
انجام داد. 8
علی(ع)قرآن را به ترتیب نزول و با بیان سبب نزول و محلی که نازل شده بود جمع‌آوری‌فرمود.
ابن‌ندیم می‌نویسد: علی(ع) پس از درگذشت پیغمبر قسم یاد کرد که تا قرآن را جمع‌آوری‌نکند ردا نیفکند. لذا تا سه روز از خانه بیرون
نشد تا قرآن را جمع‌آورد. ازسخن ابن‌ندیم چنین استنباط می‌شود که علی قرآن را قبلاً نوشته بود و پس‌از فوت پیغمبر فقط اوراق
نوشته را گردآورد. زیرا مفاد کلمه «جَمَع» غیر از«کَتَب» است، بعلاوه که نویسنده هر چه هم چیره‌دست باشد ممکن نیست طی‌سه روز
قرآن تمامی را بنویسد.
نیزبعید به نظر می‌رسد که علی(ع) قرآن را از حفظ نوشته باشد. بنابراین لازم است‌از روی قرآنی جمع‌آوری کرده یا به ترتیب
رونویس کند. در هیچ مدرکی نیست‌که علی قرآن را از روی قرآن دیگری از صحابه یا از نوشته‌های متفرق قرآن‌که در مسجد پیغمبر گذارده
شده بود گرد آورده باشد و این خود قرینه‌ایست که‌علی(ع) قبلاً خود قرآن را همزمان نزول و به همان ترتیب نوشته بود وپیغمبر که از کار
علی(ع) و سابقه قرآن دست‌نویس وی اطلاع داشته است به او توصیه‌فرموده که قرآن را جمع‌آوری و مرتب نماید که چون کتب سابقه،
دست‌خوش‌تفرقه و نابودی نگردد.
ابن جزی‌در کتاب‌التسهیل 9 فرماید: قرآن‌در زمان رسول اکرم در صحف و اوراقی پراکنده و در گنجینه صدور اصحاب محفوظ‌بود، و چون
پیغمبر درگذشت علی(ع) آن را به ترتیب نزول جمع‌آوری و مرتب‌ساخت. همین سخن را مفید در مسائل السرویه 10 نقل می‌کند.
ازآنچه یاد شد چنین مستفاد می‌شود که قرآن علی(ع) برخلاف قرآن موجود به‌ترتیب نزول جمع‌آوری شده بود. یعنی سوره‌های قصار، که
5
معمولاً در مکه نازل‌گردیده، در آغاز قرآن و سوره‌های طوال، که در مدینه وحی شده، بعد از آن‌قرار گرفته است. بعلاوه که شأن نزول آیات نیز
در آن ثبت شده و ناسخ ومنسوخ احکام تعیین گردیده است.
قرآن کریم به خط نسخ با ترجمه فارسی
قطع وزیری بزرگ قرن 8 قمری
یعقوبی در تاریخ خود ترتیب سوره‌های قرآن علی(ع) را می‌آورد.ابن ندیم در کتاب الفهرست که به سال 377 نوشته است، جایی که نام
ازقرآن علی(ع) می‌برد، برای ترتیب مصحف علی(ع) محلی را باز گذاشته که‌ظاهراً موفق نشده است از روی قرآنی که به خط آن حضرت
دیده، سور را ثبت‌کند و این خود شاهدی است که قرآن علی(ع) به ترتیبی دیگر بوده است.
قرآن‌علی(ع) تا زمان ابن ندیم (اواخر قرن چهارم) وجود داشته، و چنان‌که درفهرست است وی آن را نزد ابویعلی حمزه حسینی مشاهده کرده است.
مقریزی، متوفای 845 هجری قمری، در خطط مصر (المواعظ والاعتبار بذکر الخطط و الا´ثار) از قرآنی که به خط علی‌بن ابیطالب
درکتابخانه خلفای فاطمی مصر وجود داشته یاد می‌کند. این قرآن در جامع عتیق‌مصر در محفظه‌ای از نقره نگهداری می‌شده که مأمون بطائحی،
وزیر آمربالله،خلیفه فاطمی مصر، دستور داد محفظه‌ای زرین برای آن ساختند 11 ، و هم اینک‌قرآنی منسوب به آن حضرت در خزانه حرم
حسینی قاهره موجود است که بعیدنیست همان قرآن جامع عتیق مصر باشد که به این محل انتقال یافته است.
سیدجمال‌الدین داوودی حسنی مشهور به ابن عنبه متوفای 825 در کتاب عمدة‌الطالب‌فی انساب آل ابیطالب از قرآنی که در خزانه حضرت
امیر (در نجف) وجود داشته‌یاد می‌کند، و نیز از مصحفی که خود به خط آن جناب در مزار عبیدالله بن علی‌مشاهده کرده است نام می‌برد. ولی تا
چه حد این قرآن با قرآن خزانه علوی‌و آن با قرآنی که در مصر است مرتبط باشد محتاج به بررسی بیشتر و مجالی‌واسع‌تر است.
هم‌اکنون‌قرآنی در خزانه علوی نجف اشرف موجود است (فهرست مخطوطات الروضه، ص 14)که به نقل بعضی اهل تحقیق چنان‌که خواهیم دید
همان قرآنی است که صاحب‌عمدة‌الطالب از آن یاد می‌کند، و ممکن است مصحف مزار عبیدالله بن علی‌قسمتی از اجزاء همین قرآن بوده است.
6
دوست دانشمندم جناب آقای سیداحمدحسینی اشکوری (در فهرست خزانة‌الروضة‌الحیدریه) از وسوعة‌العتبات المقدسه(قسم النجف) نقل
می‌کند که در سال 755 هجری مهد علوی دچار حریقی شد که‌بسیاری از تحف نادره خزانه از بین رفت و از آن جمله مصحفی بود به خط‌امام در
سه جلد. در حاشیه نسخه خطی عمدة‌الطالب موجود در کتابخانه آستان‌قدس، به خط حسین کتابدار نسابه، یادداشت‌های مفیدی ثبت است که
منجمله‌درباره قرآن خزانه غروی مرقوم داشته: مصحفی را که سید نقیب (ابن عنبه‌حسنی نسابه صاحب عمدة‌الطالب) در مشهد غروی ملاحظه
کرده هم‌اکنون در خزانه‌شریف نجف موجود است، منتها قسمت مهمی از آن به کلی سوخته و فقط یک جلدباقی مانده است این مجلد نیز فاقد
حواشی است، زیرا تمام حاشیه و کمی ازمتن به آتش سوخته (مقاله اینجانب در شماره 22 نامه آستان قدس رضوی).
اکنون‌غیر از قرآنی که روی ضریح مطهر امام علی‌بن ابیطالب در نجف است دو قرآن‌دیگر در خزانه رضوی مشهد مقدس وجود دارد که به آن
حضرت منسوب است: نخست‌قرآنی است که در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود، و این قرآن به‌خط کوفی روی پوست آهو با
رقم «کتبه علی‌بن ابیطالب» نوشته شده و در صفحه‌اول وقفنامه‌ای است از شاه عباس صفوی به خط و امضای شیخ بهایی در سال1008 ه
که شیخ قرآن مزبور را دستخط امام معرفی می‌کند. این قرآن از آغازسوره هود است تا پایان سوره کهف در 68 برگ (راهنمای گنجینه قرآن).
دیگرقرآنی است که در مخزن کتابخانه آستان قدس است که قسمتی از حاشیه آن ازبین رفته و محتمل است این قرآن بخشی از همان سه جلد
قرآن خزانه علوی‌باشد که از دستخوش حریق به جای مانده و ضمن تحولاتی به آستان قدس رضوی‌منتقل شده باشد. چنان‌که، به نوشته
حسین نسابه کتابدار، قرآن موجود روی‌ضریح مطهر علوی نیز قسمتی از آن است.
دراینکه حضرت علی(ع) قرآنی به ترتیب نزول نوشته است جای شک نیست، ولی‌بعید نیست بعداً قرآنی نیز مطابق ترتیب معمول
(رسم عثمانی) مرقوم داشته‌باشد، چه قرآن‌هایی که به آن حضرت منسوب است و هم‌اکنون در دست است12 هیچ‌یک تمام نیست و بعید
نیست‌جمعاً یک قرآن را تشکیل دهد 13.
7
خط قرآن‌های موجود
شک‌نیست که خط قرآن‌های زمان رسول اکرم و عصر صحابه و تابعین، کوفی بوده‌است.
این‌خط که گونه‌ای از خط حیری (منسوب به حیره، شهری در نزدیکی کوفه) است،قریب به زمان بعثت از عراق به حجاز آمده و در عصر رسول
اکرم(ص) جمعی ازصحابه آن حضرت نوشتن و خواندن این خط را آموختند.
بنابه نوشته بعض محققین اصل خط کوفی خط نبطی است 14 ، و عده‌ای می‌گوینداز خط سریانی گرفته شده است 15 که با تحولی به
خط کوفی درآمده؛ زیرا در کتابت خط کوفی مانند خط‌سریانی الف ضمن کلمه نوشته نمی‌شود. مثلاً به جای کتاب و رحمان و
اسماعیل‌می‌نویسند: کتب و رحمن و اسمعیل.
به هرحال خط دیگری نیز همزمان خط کوفی و معاصر دوران رسالت در حجاز وجود داشته،و آن خط نبطی است که بعدها خط نسخ با تحولی از آن
پدید آمد و جز مردم‌عربستان بقیه به علت آسانی به آن خط می‌نوشتند 16.
استادبهار در سبک‌شناسی می‌نویسد: آنچه از مجموع روایات به‌دست می‌آید آن است که‌قلم اسلامی از آغاز همان قلم نبطی بوده که آن را
النسخی و الدارج می‌نامیدند،و عرب مستقیماً از نبطی متأخر، گرفته بود.
این‌خط از حوران (از شهرهای قدیم شام) به حجاز منتقل شده بود.
قرآن کریم به خط نسخ قرن 9قمری کتابت ابن الشیخ خطاط عثمانی
ولی چنان‌که گفتیم قرآن را معمولاً با خط کوفی‌می‌نوشتند و این شیوه بعدها تا چند قرن باقی ماند، و حتی بعضی نوشتن قرآن‌را به
خط دیگری روا نمی‌دانستند، بدین دلیل که کتابت قرآن در عصر رسول‌اکرم و عصر صحابه به این خط بوده است و تغییر این رویه
بدعتی در اسلامی‌است.17
بدیهی‌است این استدلال صحیح نیست، زیرا وسیله ضبط مطالب در آن زمان منحصر به‌این خط بوده است، و این دلیل نمی‌شود که اگر
خطی دیگر پیدا شود نباید قرآن‌را به آن خط نوشت. چنان‌که وسیله نقل و انتقال در زمان پیغمبر، شتر وسایر چارپایان بوده و با رفع
این انحصار، دلیلی بر منع سایر وسائل مستحدثه‌و وسائط نقلیه حاضر که سهل‌تر است نیست. چه طبق این استدلال می‌بایست ازکاغذ
8
و چاپ هم که در آن زمان وجود نداشته برای کتابت قرآن در این زمان‌استفاه نکرد.18
قرآن‌هایی‌از عصر صحابه در دست است که گرچه انتساب آن به اشخاصی که ذکر کرده‌اندقطعیت ندارد، ولی به یقین در آن میان قرآن‌هایی
است که هم‌عصر صحابه (که‌تا سده اول هجرت هنوز وجود داشتند) است. از جمله قرآن‌هایی که به مشاهیراصحاب رسول اکرم منسوب است، غیر از
قرآن عثمان و علی(ع) که نام بردیم،سه بخش قرآن است منسوب به حضرت امام حسن‌بن علی مجتبی(ع).
نخست‌قرآنی است در گنجینه قرآن آستان قدس رضوی به شماره 12 که شامل جزء بیست‌وسوم‌تا پایان جزء بیست‌وپنجم می‌باشد، ضمن
122 ورق به قطع بیاضی 19. این قرآن‌نیز به خط کوفی و بر روی پوست آهو است با رقم حسن‌بن علی‌بن ابیطالب وتاریخ 41 هجری.
در صفحه اول، وقفنامه شاه عباس صفوی است به خط و امضای‌شیخ بهایی که خط قرآن را به «امام همام سبط‌الرسول... ابی‌محمد
الحسن‌علیه‌الصلوة والسلام» نسبت داده است.
دوم‌قرآنی است که بر روی ضریح مطهر علوی در نجف گذارده شده است 20.
سوم‌جزوی است از قرآن در ده برگ بر روی پوست آهو که در تملک استاد محمود فرخ‌خراسانی است. این جزء از آیه دوازدهم سوره نساء آغاز و به
آیه هفتم سوره‌توبه ختم می‌شود، و دستخط حسن‌بن عباس الصفوی بهادرخان و اسماعیل الموسوی‌الحسنی بهادرخان، مشعر بر زیارت این
جزء، در آن ثبت است 21.
بعیدنیست این جزء با قرآنی که در آستان قدس رضوی است و هر دو با قرآنی که درروضه علویه است یکی باشد که تجزیه شده است.
ضمناً یادآور می‌شود قرآنی که‌در تملک استاد فرخ است و بیش از ده برگ نیست نمی‌شود شامل حدود 6 جزء قرآن‌باشد (یعنی از جزء چهارم
تا اواخر جزء دهم) و بی‌گمان اوراق متفرقی از قرآن‌منسوب به آن حضرت بوده است که بدون ترتیب صحافی و تجلید شده است.
9
قرآن امام حسین(ع)
دیگرقرآنی است منسوب به خط مبارک حضرت ابی‌عبدالله، حسین‌بن علی(ع) بر روی‌پوست آهو در 41 برگ به خط کوفی با رقم «کتبه
حسین‌بن علی». این قرآن‌جزء شانزدهم از یک سی پاره است که از آیه هفتادودوم سوره کهف شروع و به‌آیه آخر سوره طه ختم می‌شود 22.
قرآن عقبة بن عامر:
دیگرقرآنی است به قلم کوفی به خط عقبة بن عامر که به سال 52 هجری نوشته‌است. وی از اصحاب رسول اکرم است که در دمشق سکونت
گزید و به سال 44هجری از طرف معاویة بن ابی‌سفیان والی مصر گردید، و در سال 58 هجری درآنجا درگذشت. وی قرآن را به صوتی خوش
می‌خواند 23. در تقریب التهذیب مدت‌امارت وی را در مصر سه سال می‌نویسد و اضافه می‌کند که مردی فقیه و فاضل‌بوده است. این قرآن در
کتابخانه الامانه اسلامبول تحت شماره 40 نگهداری‌می‌شود و میکروفیلم آن به شماره 10 در معهدالمخطوطات العربیه قاهره موجوداست. ضمناً
یادآور می‌شود که کتب‌خانه الامانه فعلاً در موزه و کتابخانه‌بزرگ طوبقاپوسرای به طور مجزا نگهداری می‌گردد.
10
قرآن خدیج بن معاویة
دیگرقرآنی است به قلم مغربی به خط خدیج‌بن معاویة بن سلمه انصاری که‌مسلماً غیر از پدر رافع‌بن خدیج صحابی است. به هر حال
خدیج، این قرآن رابه سال 47 هجری در مدینه قیروان برای امیر عقبة‌بن نافع نوشته است. این‌قرآن نیز در کتب‌خانه الامانه اسلامبول
تحت شماره 44 نگهداری می‌شود، ومیکروفیلم آن به شماره 9 در معهدالمخطوطات العربیه قاهره موجوداست.
ازاینها که بگذریم قرآن‌های زیادی به خط کوفی قدیمی ] که حتی تعدادی‌از آنها فاقد شد و مدّ است که بعداً در کتابت قرآن مرسوم گردیده
است [ بدون نام نویسنده و تاریخ در موزه‌هاو کتابخانه‌ها موجود است که خط شناسان، تحریر آنها را به اختلاف در سده دوم‌و سوم و چهارم هجرت
می‌دانند، و نمونه‌های آن را در گنجنیه قرآن آستان قدس‌رضوی و موزه ایران باستان و موزه آستانه قم و کتابخانه سلطنتی و موزه‌کلاه
فرنگی شیراز و کتابخانه وزیری یزد و دیگر کتابخانه‌های ایران می‌توان‌دید. قرآن به خط کوفی مشرقی کتابت و تذهیب ابوبکر
احمدغزنوی ( افغانستان) قرن 6 قمری
11
قرآن‌های قدیمی تاریخ‌دار
چنان‌که اشاره شد غیر از قرآن‌های‌منسوب به خط ائمه و دو قرآنی که از عقبة‌بن عامر و خدیج‌بن معاویه نقل‌شد، دیگر قرآن‌های قرون اولیه
بدون نام کاتب یا تاریخ کتابت است. قدیمی‌ترین‌نسخه مورخ قرآن (تا آنجا که این فقیر اطلاع دارد) قرآن موزه قم است که‌تاریخ 198
هجری دارد. این قرآن به خط کوفی و به قطع خشتی است.
دیگر قرآنی است به خط علی‌بن هلال‌معروف به ابن بواب متوفای 423 هجری که در تاریخ 391 هجری نوشته و اکنون‌در موزه چستربیتی
انگلستان نگهداری می‌شود.
دیگر قرآنی است در گنجینه قرآن آستان‌قدس رضوی که ابوالقاسم منصوربن ابی‌الحسین محمدبن ابی منصور کثیر به سال393 هجری
بر مشهد طوس وقف کرده است. مولد نامبرده در هرات و جد وی احمد ازمردم قائن بوده و پدرش ابی‌الحسین کثیر وزارت سامانیان داشته و
اصمعی‌شاعر، وی را مدح گفته است. ابوالقاسم منصور نیز در زمان سلطان محمود غزنوی‌وزیر و صاحب دیوان عرض بوده و به عهد سلطان
مسعود، به روایت بیهقی، «به‌دیوان عرض می‌نشست و امیر مسعود در باب لشکر با وی سخن می‌گفت»؛ و سپس‌صاحب دیوان خراسان
گردید 24.
دیگر قرآنی است در خزانه علویه (نجف)به خط علی بن محمد محدث که در ری به سال 419 هجری نوشته است 25.
دیگر قرآنی است در موزه آستان قدس‌رضوی که ابوالبرکات، توسط ابوعلی بن حسوله، در رمضان 421 هجری بر مشهدامام ابی‌الحسن
علی‌بن موسی‌الرضا(ع) وقف نموده است. این ابوعلی حسوله‌که ثعالبی در تتمة‌الیتیمه و باخرزی در دمیة‌القصر شرح حالش را به
قلم‌آورده و هر دو با وی معاصر بوده‌اند، وزیری دانشمند و شیعی بوده است، و مدت‌هادیوان رسائل مجدالدوله دیلمی را در عهده داشته؛ و در سال
420 هجری، که‌سلطان محمود غزنوی بر ری مستولی گردید، او را گرامی داشته و با خود به‌غزنین برده و دبیری به وی تفویض نمود، و در
زمان سلطنت سلطان مسعود باردیگر دیوان رسائل به وی واگذار شده و عمری دراز یافته است 26.
دیگر دو قطعه از مصحف شریف است که درکتابخانه الازهر قاهره نگهداری می‌شود و در پایان قسمت دوم نوشته: فرغ من‌شکله سنة خمس و
12
ستین و اربعمأه (465 هجری) 27.
دیگر قرآنی است مذهب که توسط زیدبن‌الرضابن‌زید علوی به سال 432 هجری کتابت و تذهیب شده است، و در خزانه علویه نجف‌مضبوط
است.
دیگر جزوات قرآنی است به خط و تذهیب‌عثمان بن حسین‌وراق به تاریخ 466 هجری که اخیراً از داخل یکی از پایه‌های‌حرم شریف رضوی
پیدا شد و از لحاظ نفاست بی‌نظیر است. این جزوات که هر یک‌دارای سرلوح زرین است اکنون در گنجینه قرآن آستان قدس رضوی
نگهداری می‌شود.
این بود نمونه‌ای از قرآن‌های بسیارقدیمی مورخ و اما قرآن‌های بدون تاریخ یا قرآن‌های مورخ به تاریخ پانصدهجری به بعد، بسیار است که
شرح آن هفتاد من کاغذ شود.
1ـ بعضی، نسخه‌های دست‌نویس دستوری عثمان‌را چهار و سیوطی پنج و ابن عاشر شش دانسته‌اند که یکی نزد عثمان و دیگری‌در مدینه
برای مراجعه مردم بوده و بعضی هفت و هشت نیز نوشته‌اند (رک،تاریخ قرآن آقای دکتر رامیار، ص 104) و سایر قرآن‌های موجود را که با
قرآن‌مزبور اختلاف داشت از بین بردند.
2ـ التمهید، ص 247
3ـ التمهید، ص 299
4ـ ج 5، ص 279
5ـ در تاریخ القرآن رامیار، ص 106، می‌نویسد:این قرآن از دمشق به سمرقند منتقل شده است، ولی چنان‌که دیدیم قرآن‌منسوب به عثمان که
در دمشق بوده است تا سال 1310 هجری در آن دیار وجودداشته و احتمال اینکه دو قرآن عثمانی در دمشق باشد بعید به‌نظر می‌رسد.علاوه که
هیچ‌یک از مورخین سابق‌الذکر چنین چیزی را ننوشته‌اند.
6ـ تفسیر قمی؛ ص 745، تاریخ قرآن دکتررامیار، ص 106، و معجم المطبوعات، ص 1499.
7ـ آقای دکتر رامیار پنجاه نسخه نوشته‌اند،ولی آنچه مسموع اینجانب است سیصد نسخه می‌باشد.
8ـ ج 1، ص 4، چاپ بیروت.
9ـ به نقل مجلسی در بحار، طبق نوشته‌کتاب التمهید.
10ـ رجوع شود به مقاله اینجانب درباره‌کتابخانه‌های اسلامی در شماره 22 و 23 نامه آستان قدس.
11ـ و اینجانب دو قرآن که طبق نوشته‌شیخ بهائی دست‌نویس آن حضرت است در کتابخانه آستان قدس زیارت کرده است.
12ـ گرچه دو مصحفی که در آستان قدس‌رضوی ملاحظه شد به دو قطع و دو نحوه مختلف است.
13
13ـ خط کوفی و نسخ از روی الفبای‌نبطی و سریانی در حدود یک قرن قبل از تاریخ هجری اقتباس شده است (دائرة‌المعارف‌مصاحب،
1903)
14ـ تاریخ قرآن دکتر رامیار ص 117
15ـ تاریخ قرآن رامیار، ص 117
16ـ مانند مصحف موزه هرات در افغانستان.رک: الخط العربی الاسلامی، ص 155 و الخطاط البغدادی، ص 16
17ـ دائرة‌المعارف مصاحب
18ـ راهنمای گنجینه قرآن
19ـ فهرست مخطوطات خزانه الروضة‌الحیدریه،ص 15
20ـ لقد تشرف بزیارة هذا المصحف الشریف‌المبارک حسن‌بن عباس الحسنی الصفوی بهادرخان. قد تشرف بزیارة هذاالتحریرشریف
المبارک (کذا) اسماعیل الموسوی الحسنی الصفوی بهادرخان فی سبع وعشر... فی شهر رجب سنه 9 (که تاریخ تحریر در وصّالی از
بین رفته است).
آقای فرخ مرقوم فرموده‌اند: آنچه برما معلوم است این است که در کتابخانه مرحوم میرزا عسکری امام جمعه بوده‌و جد بنده مرحوم میرزا حسین
جواهری متخلص به عاصی از ورثه امام جمعه‌خریداری کرده و ارثاً به پدرم آسید احمد جواهری متخلص به دانا رسیده واکنون در دست بنده
است. (حجت‌الاسلام حاج میرزا عسکری امام جمعه عموی‌مرحوم حاج سید حبیب مجتهد و شاعر معروف بوده و فرزند مرحوم حاج میرزا
هدایت‌الله‌فرزند سید مهدی شهید ثالث است که خانواده شهیدی خراسان از احفاد آن‌مرحومند. و خود سید مهدی شهید ثالث از اولاد شاه نعمت‌الله
ولی بوده و ازاصفهان به خراسان آمده و شهید شده است).
21ـ راهنمای گنجینه قرآن، ص 8-13
22ـ تهذیب الاسماء نووی، 1336
23ـ راهنمای گنجینه قرآن، به نقل ازلغت‌نامه دهخدا
24ـ فهرست مخطوطات خزانه الحیدریه، ص14
25ـ راهنمای گنجینه قرآن به نقل ازحواشی راحة‌الصدور و النقض و تاریخ بیهقی
26ـ یادداشت‌های سفر مصر از نویسنده.
27ـ فهرست مخطوطات خزانه الروضة‌الحیدریه، ص 15.
14
Golestan Quran Weekly, Serial 124, No 80
هفته نامه گلستان قرآن سال چهارم شماره پیاپی 124 دوره جدید شماره 80 دوشنبه 26 شهریورماه 1380
نظر شما