مجله  پگاه حوزه  19 مرداد 1381، شماره 61 

نویسنده : مترجم: مهدی رحمانی
در آغاز قرن بیست و یکم، به طور پارادوکس، هم در ظرفیت جوامع به طور محلّی، ملّی و جهانی، برای تولید و انتشار اطلاعات افزایش به وجودآمده و هم در عین حال، نارضایتی از جانب شهروندان نسبت به بسیاری از نهادها و رویه های دموکراسی فزونی گرفته است. پاره ای از دانشمندان علوم سیاسی چنین نتیجه گرفته اند که یک نوع بحران ارتباطات سیاسی وجود دارد و میزانی که مردم در معرض اطلاعات سیاسی با کیفیت بالا قرار می گیرند، به شدّت پایین است.

پاسخ برای بحران ارتباطات سیاسی اظهارشده، عبارت است از: بررسی کاربردهای بالقوه ی فن آوری های ارتباطاتی و اطّلاعاتی جدید در فرآیند سیاسی. اگر وجود جریانات اطّلاعاتی مفید آن طور که گفته شد، برای دموکراسی اهمیت داشته باشد، پس آیا این امکان وجود ندارد که پیشرفت های وسیع در تبادل اطلاعات، بر اساس فن آوری های دیجیتالی، همگرایی کامپیوترها و ارتباطات راه دور و پیشرفت فوق العاده ی فن آوری اینترنت، تأثیر عمیقی بر روی نحوه ی رخداد دموکراسی داشته باشد؟

شبکه های کامپیوتری متنوعی، امکان انتقال آنی اطلاعات، به طور مجازی در فضاهای مختلف را به شکل های بی سابقه ای فراهم آورده اند. به این ترتیب روش های فعالیت و سازماندهی جدیدی رو به شکل گیری می باشند. سیستم های جابجایی اسناد[1]، دارای پشتیبانی کافی در زمینه ی تولید و ذخیره سازی اطلاعات هستند، سیستم های اطلاعاتی مدیریتی و اجرایی حمایت کننده ی تصمیم، در جست وجو به دنبال پایه های منطقی تری برای تصمیم گیری نقش دارند، و شکل های مختلفی از «کار از راه دور»[2] ظهور یافته اند. اینترنت امروزه به عنوان فن آوری ارتباطاتی و اطلاعاتی مسلط آغاز قرن بیست و یکم ظاهر شده است. تأثیر بالقوه ی آن فوق العاده است و امکان دسترسی الکترونیکی گسترده و حتی جهانی را به منابع اطلاعاتی وسیع، به چشم انداز تجارت الکترونیکی، به معاملات غیرتجاری، مانند ثبت نام برای عضویت یا تقاضانامه و همین طور امکان دسترسی به منابع بازاریابی و نوعی روابط عمومی قوی و جدید را فراهم کرده است. علاوه بر آن، «وب سایت»[3] به منظور اداره ی ارتباطات داخلی، مورد استفاده ی بسیاری از سازمان ها قرار گرفته است که اغلب از طریق فراهم آوردن منابع اطلاعاتی کامل و فارغ از مکان برای این سازمان ها، خود حامی سازمان های پیچیده به شمار می رود.

در واقع، سؤال این نیست که پارلمان ها چطور تحت تأثیر اینترنت قرار می گیرند، گویی که فن آوری جدید یک نیروی خارجی است که مقاومت در برابر آن امکان ندارد، بلکه سؤال این است که کارشناسان در مقررات و امور پارلمان ها - وشهروندان - چطور می خواهند از فن آوری های ارتباطاتی و اطلاعاتی به منظور تقویت و گسترش فرآیند نمایندگی دموکراتیک استفاده کنند.

یک عضو پارلمان، دارای نقش ها و عملکردهای مختلفی در درون دموکراسی پارلمانی است و فن آوری های جدید به شکل های متفاوتی بر این وظایف تأثیر می گذارند. او به چهار گروه مختلف سرویس ارایه می دهد: حوزه ی انتخابیه، حزب، خود پارلمان و ملّت به طور کلی.

هر یک از این گروه ها از یک عضو پارلمان توقّعات خاص خود را دارند و کامپیوترها و فن آوری های مربوط به آن می تواند به روش های مختلفی به انجام این خدمات کمک کند و یا مانع از آن شود. انجام این نقش های گوناگون یک مسئولیت طاقت فرساست که نیازمند انرژی و تعهّد اعضا می باشد. برای انجام این کار، اعضای پارلمان به شکل فزاینده ای نیازمند حمایتی هستند که فن آوری های ارتباطاتی و اطلاعاتی آن را فراهم می آورند. امّا این فن آوری ها تنها، ابزاری برای انجام بهتر کارهای فعلی نمی باشند، آنها فرصت هایی برای تعریف و تعیین مجدد راه های مختلفی هستند که اعضای پارلمان برای انجام نقش خود، از آنها استفاده می کنند.

اعضای پارلمان برای اجرای مفید وظایف خود، برای مدیریت مؤثر ارتباطات و اطلاعات جامع در زمینه ی گردآوری اطلاعات (تحقیق) و هم پخش آن (انتشار) نیازمند ابزارهایی هستند. علاوه بر آن، وظایف اعضای پارلمان در حوزه ی انتخابیه ی مربوط به خودشان و در پارلمان، به آن معنی است که اکثر اعضای پارلمان نیازمند دو دفتر کار هستند تا اوقات خود را تا حد ممکن بین حوزه ی انتخابیه خود و پارلمان تقسیم کنند و ظرفیت کار کردن در حین حرکت و در مکان های دیگر در سراسر کشور را نیز داشته باشند. عضو پارلمان بودن به معنای داشتن یک شغل فعالانه است.

سخن گفتن در پارلمان و شرکت در جلسات به معنی آن است که اعضای پارلمان در هیچ یک از دفاتر خود وقت زیادی را آنگونه که دوست دارند، نمی گذرانند. وقتی آنها موضوع اصلی را لمس کردند، نیازمند سیستم های مفیدی برای سازماندهی کارکنان خود و انجام کارها هستند. با این محدودیت ها، اعضای پارلمان تنها از فن آوری های جدیدی که به آسانی با برنامه های گیج کننده ی آنها تطابق پیدا می کند، استفاده می کنند. درهرحال با افزایش زمان پاسخ گویی و سرعت تحویل اطلاعات در جامعه، انتظارات نیز افزایش می یابد و اعضای پارلمان تحت فشار زیادی برای کار کردن سریع تر در تمام زمینه های کاری خود قرار می گیرند.

فن آوری های ارتباطی و اطلاعاتی دارای ظرفیت بالقوه بی کرانی برای توسعه ی کیفیت و کمیت اطلاعاتی هستند که اعضای پارلمانی به آن دسترسی دارند. شبکه ی جهانی وب، اینترنت سازمانی و خدمات CD-ROM([4]) (دیسک فشرده بصورت حافظه فقط خواندنی) و سهولت ایجاد ارتباط با تهیه کنندگان اطلاعات از طریق پست الکترونیکی، ظرفیت بیشتری را برای دسترسی به اطلاعات با کیفیت بالا فراهم می آورد.

بخشی از ایجاد یک حکومت باز باید شامل ایجاد شبکه های رسمی ارتباطی بین عضو پارلمان و مقامات دولتی باشد. فن آوری های جدید، بهترین راه را برای این کار ارایه کرده است. باگسترش فرهنگ، بسیاری از اعضای پارلمان باید امیدوار باشند که نامه های الکترونیکی از سوی دولت به اعضای پارلمان، بتواند تبدیل به یک کانال ارتباطی دوسویه شود، بگونه ای که مقامات دولتی از دریافت نظرات اعضای پارلمان خوشحال شوند و اطلاعات رسمی بموقع در اختیار آنها قرار دهند.

در هر حال استفاده از فن آوری های ارتباطاتی و اطلاعاتی برای انجام بهتر کارها کافی نیست. اعضای پارلمان باید به استفاده ی از فن آوری های ارتباطاتی و اطلاعاتی توسط افراد خارج از پارلمان، پاسخ دهند که شامل دستاوردهایی از قبیل دموکراسی درون خطی[5] می شود. کل حوزه ی سیاست درون خطی از نظر اهمیت در حال رشد است و اعضای پارلمان باید در محیطی مجازی در مباحث شرکت داشته باشند.

رشد سریع اینترنت طی یک دهه ی گذشته، رسانه ای برای مباحثه و گفت وگو ایجاد کرده است که در تاریخ بی سابقه است. ده ها میلیون نفر می توانند از طریق یک وب سایت به اینترنت وصل شوند و پست الکترونیکی، ابزاری برای ارتباط با هر یک از آنها با علایق مختلف فراهم آورده است. اگرچه بیشتر توجه به اینترنت و رسانه ی انتشار اصلی آن، شبکه ی جهانی وب، بر استفاده از آن بمنظور سرگرمی، تجارت و هرزه نگاری متمرکز شده است، از این شبکه بعنوان فضایی برای مذاکرات و حتی تصمیم گیری های سیاسی نیز استفاده می شود. اکثر احزاب سیاسی، امروزه دارای وب سایت هستند و دولت های کشورهای صنعتی دارای وب سایت های رسمی می باشند.

یکی از مزایای دموکراسی پارلمانی که عرضه می شود، امکان فرآیندهای مذاکره ای آن است که ممکن است باعث ساختن جامعه و ایجاد مشارکت مدنی شود. در واقع «جان استوارت میل، کارول پاتمن و پریکلز» همگی این طور بیان کرده اند که مشارکت در فرایند دموکراتیک خود تولید «فضیلت»[6] خواهد کرد. اینترنت هم دسترسی افزون تر به اطلاعات پارلمانی و هم توانایی بالقوه ی بیشتر برای مشارکت اجتماع در فرایند مذاکراتی پارلمانی را فراهم آورد.

از نقطه نظر اقتصادی، اداری و اجرایی، نوعی دلیل منطقی برای پارلمان در جهت مطلوب ساختن استفاده از تسهیلات اینترنتی وجود دارد. اولاً: استفاده ی فزاینده از اینترنت وابستگی شدید پارلمان به روزنامه را بعنوان وسیله ی ارتباطی کاهش می دهد. ثانیا: دسترسی فزاینده و ارتباط مؤثر با آژانس های دولتی، سازمان های جامعه ی مدنی، و مردم در سطح ملی و بین المللی را افزایش می دهد. ثالثا: اینترنت یک ابزار بایگانی بسیار اثربخش است که امکان ذخیره ی مقادیر انبوهی از اطلاعات و دسترسی آسان به آنها را فراهم می آورد. رابعا: می تواند یک چهارچوب استاندارد شده ای برای تحصیل و کسب اطلاعات، ذخیره سازی، انتقال و انتشار آنها فراهم کند. خامسا: اینترنت می تواند جریانات خودبخود چندسویه ی رسمی و غیررسمی اطلاعات را بین مردم و پارلمان تسهیل کند و بالاخره، پارلمان را با توجه به فن آوری اطلاعاتی در راستای روند جاری جهانی قرار می دهد.

واضح است که استفاده از فن آوری های ارتباطاتی و اطلاعاتی توسط پارلمان، تماما یک مسأله ی مدیریت فنی یا اجرایی نمی باشد، بلکه به ویژه یک مسأله ی سیاسی است. بنابراین مدیریت این فن آوری ها نباید به بوروکرات ها و یا تنها به تکنوکرات ها محول شود، بلکه باید وابستگی زیادی به ملاحظات و مدیریت سیاسی دقیق داشته باشد.

همچنین آنچه را که این مسأله نشان می دهد، این است که فن آوری های ارتباطاتی و اطلاعاتی به خودی خود، خوب یا بد، اخلاقی یا غیراخلاقی، محدود کننده یا آزادی بخش نیستند. وابستگی پارلمان به اینترنت، دارای مزایای زیادی برای اداره ی موثر امور پارلمانی است و اگر بصورت نادرست اداره یا استفاده شود، دارای معایب مهمی خواهد بود. مسأله ی فن آوری های ارتباطاتی و اطلاعاتی و پارلمان ها، مربوط به روشی است که نهادها برای انجام امورشان از این ابزار استفاده می کنند و یا روشی که در آن از چنین فن آوری برای تکمیل اهداف، ارزش ها، اصول و نیازهای پارلمان استفاده می شود. چالش رودرروی پارلمان درگروی این مسأله است که چگونه برای حمایت از ارزش ها و اصول دموکراتیک از این فن آوری ها استفاده و آنها را اداره می کند.

اصول شفافیت، تعامل و پاسخ گو بودن را بعنوان دیدگاه های هدایت کننده ی یک پارلمان دموکراتیک می توان از طریق فن آوری اینترنت تقویت کرد و با برقراری وب سایت پارلمانی، تعداد زیادی از اسناد موجود در فرآیند قانونگذاری برای شهروندان علاقمند، بخش صنعتی و مطبوعات قابل دسترس خواهد بود. همچنین این وب سایت باید بعنوان فرصتی برای کسب اطلاعات در مورد مذاکرات درون مجلس، نمایندگان و منابع مالی در نظر گرفته شود، بدون شک برقراری وب سایت بعنوان گامی بسوی ترکیب بیشتر گروه های ذینفع سازمان یافته و شهروندان در فعالیت های پارلمانی به شمار می رود. با ایجاد ارتباط چند سویه از طریق اینترنت، پارلمان قصد ارتقای استفاده از حقوق دموکراتیک از سوی انجمن های ذینفع و شهروندان، از طریق دسترسی مستقیم به مطالب سیاسی را دارد. هدف دیگر وب سایت تمایل به بازی با کارت های باز[7]، در رابطه با مردم است.

مشارکت، و دسترسی برابر و عادلانه برای مشارکت، یک هنجار دموکراتیک جهانی و اساس درک دموکراسی است. در میان بسیاری از مطالب رویایی در دموکراسی الکترونیکی، توسعه ی مشارکت مردمی از طریق تریبون های الکترونیکی، بعنوان مساله ای اصلی درنظر گرفته می شود. در واقع، این امر همواره بعنوان تنها مساله برای احیای دموکراسی در یک زمینه ی الکترونیکی به شمار می رود. دموکراسی ها بوسیله ی بحث و مشورت تصمیم می گیرند. یک هدف عمده ی دموکراتیک، ایجاد اجتماعی از مباحثاث مستدل برای چنین تصمیم گیری دموکراتیک جمعی است.

در حالی که انگیزه ی دموکراتیک تجارب و نوآوری اولیه - در دموکراسی از راه دور[8] - در واقع ناشی از یک مدل دموکراسی مستقیم بود، امّا شبکه های جدید، مانند اینترنت، با کاربردهایی که همراه آنهاست، از دستاوردهای دموکراتیک در میان مدل های متنوع دموکراسی خبر می دهد. بنابراین یک دموکراسی جدید و گسترده تری براساس سایبر دموکراسی [9] رو به ظهور است که امکان گفت وگوی دموکراتیک، بحث و مشارکت فعال با حمایت شبکه بندی های کامپیوتری را فراهم می آورد.

بدین ترتیب اینترنت، توانایی تسهیل چالش ها در سلسله مراتب سیاسی اعضای موجود و احیای مجدّد دموکراسی بر پایه شهروندی، از طریق تقویت قدرت گروه های مردمی به منظور گردآوری اطلاعات انتقادی، سازماندهی فعّالیت سیاسی، سلطه ی آرای عمومی و هدایت فرآیندهای سیاست گذاری را دارد. همچنین اینترنت از ایجاد فرصت هایی برای بیان مستقیم نظرات شهروندان در مورد اولویت های سیاس یو بطور مهم از ارتباطات نزدیک تر و مستقیم تر بین نمایندگان منتخب و شهروندان خبر می دهد، وب سایت ها اغلب، تسهیلات گسترده ای را ارایه می کنند که به شهروندان امکان مراجعه و خروج از سایت ها به اراده ی خودشان را می دهد شهروند در سایبر دموکراسی می تواند اطلاعات را کسب کند و نه این که اطلاعات به او ارایه شود، و نیز می تواند نسبت به اختیارات کارشناسان، متخصصان و سیاستمداران اعتراض کند، به گونه ای که قبلاً نبوده است.

از آنچه گفته شد، می توان چنین نتیجه گرفت که دموکراسی و اطّلاعات، رابطه ی نزدیکی با هم دارند. هر فعالیت دموکراتیک، آگاه بودن، بهمراه توانایی مشارکت درگفت وگوی آزاد، هم الزامات وهم جزو حقوق هستند. توانایی ابراز عقیده به دیگران، آزادی مطبوعات به شکلی که در آن یک شخص می تواند در گفت وگوی دموکراتیک شرکت کند و یا نماینده ی کسی باشد، همگی بستگی به ساختار سیستم های اطلاعاتی دارد، بدون توجه به این که آن گفت وگوها فنی، مالی، حقوقی ویا اجتماعی باشند. فرایند دموکراتیک همیشه در زیر ساختارهای رسانه ای تحقق می یابد. شاید بتوان گفت که کیفیت فرایند دموکراتیک توسط زیرساختارهای اطلاعاتی که این فرآیند در آن رو می دهد، تعیین می شود. در نتیجه، تغییر زیر ساختارهای رسانه ای باعث تغییر پویایی های دموکراسی خواهد شد.

علاوه بر آن، توجه به این نکته لازم است که عملکردهای قطعاً مهم اطلاع رسانی، جمع آوری نظرات و پاسخ گو کردن دولت را چطور می توان در دولت پساپارلمانی[10] به بهترین وجه توسعه داد. این امر ممکن است مستلزم اشکال جدید از دموکراسی باشد؛ اشکالی که بیشتر با واقعیات فرهنگی و سیاسی عصر پساپارلمانی موافق هستند.

«شومپیتر» اقتصاددان، سه مرحله از نوآوری در فن آوری را مشخص کرده است: در مرحله اول، یک فن آوری جدید معرفی می شود و سازمان ها از آن برای جایگزین سازی فرآیندهای کنونی استفاده می کنند. فاکس جایگزین نامه و یا پُست الکترونیکی یادداشت ها می شود؛ در مرحله دوم، آنها در می یابند که فن آوری، روش های بهتر و جدیدتری برای انجام فرآیندهای اصلی ارایه می کند و تنها در مرحله ی سوم است که آنها کار خود را پیرامون فن آوری ای که تبدیل به هسته ای اصلی شده است، مهندسی مجدد می کنند. اکنون سؤال این است که ما در کجا قرار داریم؟پی نوشت ها:

[1] Document Handling System

[2] Teleworking

[3] Web - Site

[4] Compact-Disk, Read Only Memory

[5] On - line

[6] To Play With Open Cards

[7] Virtue

[8] tele - democracy

[9] cyben - democracy

[10] the post - parliamentary state