تیمچۀ بزرگ قم یکی از آثار برجسته معماری قاجاری در استان قم است که به دست استاد حسن معمار قمی ساخته شده است. این بنای تاریخی نه تنها به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار معماری شهر قم شناخته می‌شود، بلکه گفته می‌شود که دارای بزرگ‌ترین طاق ضربی جهان است. به طور کلی، تیمچۀ بزرگ قم همواره توجه محققین و پژوهشگران معماری و تاریخ‌نگاران را به خود جلب کرده است.

استاد حسن معمار قمی: هنرمندی برجسته

استاد حسن معمار قمی که طراح و سازنده این اثر است، از معماران برجسته ایران به شمار می‌رود. آثار او از جمله تیمچۀ بزرگ قم و صحن‌های مختلف حرم حضرت معصومه (س) از جمله صحن اتابکی، صحن نو و گنبد شاه حمزه نشان از مهارت بالای او در طراحی و ساخت بناهای بزرگ و هنری دارد. تیمچۀ بزرگ قم نیز به عنوان شاهکاری از هنر معماری قاجاری شناخته می‌شود که ارزش فرهنگی و تاریخی ویژه‌ای دارد.

ثبت ملی تیمچۀ بزرگ قم

این بنای تاریخی در تاریخ ۱۱ مرداد ۱۳۷۶ به شماره ۸۶۳۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این اقدام نشان از اهمیت فرهنگی و تاریخی این بنا دارد که به عنوان یک نماد مهم از تاریخ معماری قم شناخته می‌شود. در پرونده ثبتی تیمچه، بر اساس گزارش مرحوم حاج شیخ عباس فیض، سال احداث این بنا ۱۳۰۱ هجری قمری ذکر شده است. این تاریخ به مرور زمان در میان مورخان و محققان به عنوان تاریخ احداث تیمچه متداول و مشهور شد.

مبانی تاریخی و اسنادی ساخت تیمچه

در بسیاری از منابع تاریخی، مالک و بانی تیمچۀ بزرگ قم، حاج سیدمحمود قمی معرفی شده است. او یکی از تجار بزرگ قم بود که پنج پسر از جمله آیت‌الله حاج آقا حسین طباطبایی قمی از مراجع بزرگ دوران خود داشت. آیت‌الله قمی به خاطر مبارزات خود با پهلوی اول در میان مردم به شهرت رسید. این اطلاعات نشان می‌دهد که تیمچۀ بزرگ قم از نظر تاریخی به شخصیت‌های برجسته مذهبی و تجاری قم ارتباط دارد.

یکی از منابع اصلی که در آن به تیمچه اشاره شده است، کتاب «تاریخ دارالایمان قم» تألیف محمدتقی بیگ ارباب است. در این کتاب که در دوران ناصری نوشته شده، ارباب از تیمچه با عنوان «تیمچۀ حاجی سیدمحمود و شرکاء» یاد می‌کند و به توصیف سقف و معماری عالی آن می‌پردازد. جالب است بدانید که این کتاب در سال ۱۲۹۵ قمری به نگارش درآمده است. بنابراین، ساخت تیمچۀ بزرگ قم حداقل شش سال پیش از تاریخ ۱۳۰۱ هجری قمری بوده است.

اسناد و مدارک تاریخی بیشتر

یکی دیگر از منابع مهم، رساله «إعداد نفوس اهالی دارالایمان قم» است که به بررسی مستغلات و خانات قم پرداخته و در آن به تیمچۀ بزرگ قم اشاره شده است. در این رساله که سال تدوین آن ۱۲۸۵ هجری قمری است، تیمچه به عنوان یکی از بدایع معماری دوران قاجاریه توصیف شده است. این موضوع نشان می‌دهد که ساخت تیمچه تا قبل از سال ۱۲۸۵ به اتمام رسیده بوده است. با توجه به این منابع، می‌توان نتیجه گرفت که تاریخ احداث تیمچۀ بزرگ قم به دوره‌ای پیش از سال ۱۲۸۵ قمری بازمی‌گردد و تاریخ ذکر شده توسط حاج شیخ عباس فیض (۱۳۰۱ قمری) احتمالا نادرست است.

اهمیت تیمچۀ بزرگ قم

تیمچۀ بزرگ قم به عنوان یک شاهکار معماری نه تنها نماد قدرت تجاری و اقتصادی قم در دوران قاجار بوده، بلکه به عنوان یک اثر هنری با ارزش، جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ و تاریخ قم دارد. این تیمچه علاوه بر نقش تجاری خود، به دلیل ویژگی‌های معماری و هنری‌اش مورد توجه مورخان و محققان بسیاری قرار گرفته است.

نتیجه‌گیری

با توجه به بررسی اسناد و منابع تاریخی، می‌توان نتیجه گرفت که تاریخ دقیق احداث تیمچۀ بزرگ قم به قبل از سال ۱۲۸۵ قمری بازمی‌گردد. با این حال، تاریخ ذکر شده توسط مرحوم حاج شیخ عباس فیض (۱۳۰۱ قمری) در منابع اولیه رایج شده و همچنان به عنوان تاریخ احداث در برخی منابع آمده است. برای روشن شدن دقیق‌تر این موضوع، نیاز به بررسی اسناد و مدارک بیشتر از دوران قاجار است.

تیمچۀ بزرگ قم همچنان به عنوان یکی از آثار مهم معماری ایران، توجه بسیاری از پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ و هنر معماری را به خود جلب می‌کند.