کاروانسرای پاسنگان یکی از کاروانسراهای تاریخی ایران است که قدمت آن به دوران صفویه، برمی‌گردد. این بنا در بخش مرکزی قم و در نزدیکی روستای زنبورک از توابع جنت‌آباد قرار گرفته است. این اثر تاریخی در تاریخ ۲۰ خرداد ۱۳۲۱ با شماره ثبت ۳۵۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

موقعیت جغرافیایی: این کاروانسرا در نزدیکی جاده قدیم قم به کاشان واقع شده و دسترسی به آن از هر دو مسیر جاده قدیم و اتوبان امکان‌پذیر است. کاروانسرای پاسنگان در محدوده دشت قم قرار دارد و در کنار آن دو آب‌انبار نیز دیده می‌شود؛ یکی از دوره ایلخانی و دیگری متعلق به دوره صفوی است که بیانگر اهمیت این محل برای توقف و استراحت مسافران در دوران مختلف تاریخی است.

معماری: کاروانسرا به شکل مربع با ابعاد ۵۰ در ۵۰ متر ساخته شده است و دارای چهار ایوان است. در چهار گوشه بنا، برج‌های مدور با سنگ لاشه قرار گرفته که فاقد کنگره یا جان‌پناه بلند برای دفاع هستند و بیشتر جنبه تزئینی دارند. در دو طرف ورودی کاروانسرا، طاق‌نماهای تزئینی به چشم می‌خورد. فضای داخلی کاروانسرا شامل اتاق‌های کوچک مخصوص چهارپاداران است. تمامی ساختمان از آجر ساخته شده و بر روی پایه‌ای از سنگ‌های رودخانه‌ای استوار است. حجره‌های موجود در داخل شترخانه‌ها برای استفاده در فصول سرما طراحی شده و به دلیل قرار گرفتن در ارتفاع ۱۲۰ سانتیمتری از سطح زمین، از نظر استراتژیک و طراحی معماری بسیار قابل توجه هستند.

تاریخچه ساخت: در فهرست کاروانسراهای ایران، از کتاب مولر آمده که این بنا توسط یک بازرگان قزوینی به نام حاجی محمد باقر ساخته شده است. برخی منابع از جمله نصرت‌الله مشکوتی و مولر، ساخت آن را به اوایل قرن سیزدهم هجری نسبت داده‌اند. در حالی که ماکسیم سیرو این بنا را متعلق به پیش از دوران شاه عباس اول صفوی می‌داند. پاسکال کوست نیز طرح دقیقی از این بنا در کتاب خود ارائه کرده است.

تحولات معاصر: در گذشته این کاروانسرا به عنوان پاسگاه ژاندارمری مورد استفاده قرار گرفته بود، اما در حال حاضر با همکاری بخش خصوصی، این بنا مرمت و بازسازی شده است. یکی از جاذبه‌های جدید این کاروانسرا، فراهم شدن امکان رصد ستارگان برای علاقه‌مندان به نجوم است. به دلیل موقعیت این بنا در مسیر کویر مرنجاب، بازدیدکنندگان می‌توانند از امکانات فراهم‌شده برای مشاهده آسمان شب و پدیده‌های نجومی بهره‌مند شوند.

امکانات فعلی: این کاروانسرا علاوه بر اینکه مقصدی برای گردشگران تاریخی است، امکانات متنوعی همچون سفره‌خانه سنتی، محلی برای برگزاری مراسم مذهبی، فرهنگی و هنری، و اماکن اقامتی را فراهم کرده است. همچنین، این مکان دارای پایگاه پرنده‌نگری است که جذابیت آن را برای علاقه‌مندان به طبیعت و حیات‌وحش افزایش می‌دهد.

 مهیار موسوی