کاروانسرای سنگی کاج محمدآباد، یکی از بزرگ‌ترین و با شکوه‌ترین بناهای تاریخی قم است که شکوهی مشابه تخت جمشید را به نمایش می‌گذارد. این بنا به قرون پنجم و ششم هجری (اواخر دوره سلجوقی) تعلق دارد و کشف سکه‌های مغولی از سده‌های ۷ و ۸ هجری نشان می‌دهد که ساخت آن به پیش از دوره مغول برمی‌گردد.

ویژگی‌های معماری:

• کاربرد دو منظوره: این کاروانسرا در زمان صلح به عنوان محل استراحت کاروانیان و در زمان جنگ به عنوان دژ نظامی استفاده می‌شده است. کوره‌های ذوب فلز کشف شده در حیاط این بنا، نشان‌دهنده کاربردهای ضرابخانه و یا ساخت سلاح است.
• موقعیت جغرافیایی: این کاروانسرا در فاصله ۵۰ کیلومتری شمال شرقی قم و در انتهای جاده کوه سفید، حاشیه روستای کاج و محمدآباد واقع شده است. برای دسترسی، از اتوبان قم - گرمسار، حدود ۲۵ کیلومتر از زیرگذر پل کاج به جاده قدیم وارد شده و با عبور کمتر از یک کیلومتر به روستای کاج و محمدآباد می‌رسید.
• ساختار بنا: بنا به صورت چهار ضلعی با ابعاد ۹۷ در ۹۴ متر و پلانی چهار ایوانی طراحی شده است. دیوارهای بلند و پهن آن به ضخامت دو تا سه متر با هفت برج دیده‌بانی به ارتفاع ۱۰ تا ۱۴ متر در گوشه‌ها و وسط اضلاع، شکل هندسی منظم و مستحکمی دارد.
• سقف‌ها و مصالح: سقف تمامی اتاق‌ها، تالار و راهروها از سنگ به صورت ضربی و قوسی (گهواره‌ای) ساخته شده که به مرور زمان فرو ریخته است. مصالح ساختمانی شامل لاشه سنگ‌های موزاییک و ملاط متشکل از گل، آهک و گچ زبر با افزودنی‌هایی مانند خاکستر و خرده ذغال است.

وضعیت حفاظتی و گردشگری: کاروانسرای کاج محمدآباد در تاریخ ۹ آبان ۱۳۷۷ با شماره ۲۱۳۸ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. آثار بازسازی و ساخت دیوارهای حائل نشان‌دهنده تلاش‌ها برای حفظ این اثر باستانی است. موقعیت این بنا برای جذب گردشگران، به ویژه تورهای دانشجویی و دانش‌آموزی، مناسب است و نیازمند توجه و برنامه‌ریزی بیشتر است.

تاریخ: بهمن ۱۳۹۴
عکس: مهیار موسوی