مقاله ای که در ادامه مشاهده می کنید، توسط "جناب آقای سیدعلی ملکوتی" تألیف و در جلد دوازدهم کتاب "پژوهشهای ایرانشناسی ناموارۀ دکتر محمود افشار" به چاپ رسیده است.
محصول دیگر زیره است که رنج سفر به کرمان، برای آوردنش در پی نداشته است. مؤلف تاریخ قم دربارۀ مالیات نویسد: «کنجید و زیره و قرطم[۱۲] در همه رساتیق قم چهارده در هم[۱۳].»

جالب تر آنکه مؤلف مزبور از درخت زیتون و شرایط اَدای مالیات آن می نویسد:

«درخت زیتون و فُستُوق به هر شش درخت دو درهم[۱۴]»

محصول دیگر انگور است که در این شهر سابقه دیرینه دارد و در تاریخ قم نیز یادآوری شد. وجود تاکستانها در قرن نهم گویای رواج و کاشت و برداشتِ این میوه است[۱۵].

میوه دیگر «شفتالو»ست که از محصولات مهم کشاورزی این شهر به شمار می رفته است[۱۶].

دربارۀ درخت پسته، در جای خود از آن بحث خواهد شد.

از جمله کار ذوقی عدّه ای از اهالی که امروزه به فراموشی سپرده شده، بنیاد باغستانهای بزرگ و گسترده و رواج باغداری است که موضوع بحث این مقاله است.

انبوه باغهایی که گرداگرد شهر را پوشانده و به آن جلوهای بدیع داده بود از سدۀ پیش نقل مورخان و جغرافیا نویسان بوده است: ابن حوقل سیاح جغرافیا نگار قرن چهارم هجری در بازدید این شهر ضمن وصف حصار شهر قم از باغهای شاداب گرد حصار سخن می گوید[۱۷] «آمبروزیو کنتارینی» سیّاح ونیزی ضمن بازدید و اقامت چند ماهه در این شهر می نویسد: «قم شهری است کوچک اما زیبا که در دشت نهاده است پیرامونش را دیواری از خشت خام کشیده اند، هر چیز به حد وافر یافته می شود.» ( سفرنامه ونیزیان در ایران ص ۱۳۹) «کنتارینی قم را شهری زیبا در میان دشت وصف نموده است. شاید از آن نظر باشد که تاکستانها، کشتزارها و باغهایی که به نقل از همسفر و هموطن او «باربارو» پیرامون شهر و اطراف باروی وجود داشته منظرۀ دیدنی و دلکش به قم داده و دورنمای آن را برای مسافر زیبا و جالب ساخته است.»[۱۸]

درخت کاج از جمله درختهایی است در معابر و بستانها به انبوه یافت می شد.

نقشه ای که «شاردن» سیاح فرانسوی در دوره صفویه از قم برداشته گویای آن است که باغ و برزن به این درخت آراسته بوده است[۱۹].

باری بنا به نوشتۀ محمدتقی بیک ارباب: «شهری است خرّم و با صفا، آب او در شوارع جاری و اشجار او هویدا[۲۰]»

اهالی شهر با توجّه به موقعیت جغرافیای منطقه، با احداث باغ های متعدد و وسیع در درون و برون شهر منشأ خدمت و موجد طراوت به شهر و جمع شهر نشینان بوده اند که پاره ای از آنها را به اختصار بیان می کند:

= سرسبزی و تازگی شهر و اطراف آن که سبب نزهت و شکوهمندی آن می شد.

= تلطیف و تصفیه هوای شهر، چه باغستانهای متعدّد و باغچۀ خانه ها عامل مهم در پاکیزگی و ملایمت هوای شهر و با توجّه به حاشیۀ کویری بودن منطقه در خنکی نسبی و لطافت هوا مؤثر بودند.

= محصول باغها سبب رواج اقتصاد کشاورزی و تولید ثروت وصدور فراورده های زراعی باعث توانمندی مالکان و کشاورزان که بالمآل عامل تحکیم بنیۀ اقتصادی مردم شهر می شد. آنچه برکتِ «باغ» و نعمت خدادادی آن آورده بود، به جبر گسترشِ بی رویۀ شهر، سیل مهاجرت و ازدحام جمعیّت و قدرناشناسی با خود برد.

«انار و انجیر» دو میوۀ معروفیّت یافتۀ باغهای قم امروز دیگر به علّت بی مهری از شهر رخت بر بسته از «بد حادثه» به روستاها جای گرفته اند[۲۱].

خانه های بزرگ قم، اغلب خود باغی کوچک بود. در وسط حیاط یا کنار آن فضای مناسبی را برای باغچه در نظر می گرفتند که آن را باغچه خانه می نامیدند «در جمیع بیوتات باغچه خانه ها دارند که به قدر کفاف اهل خانه ها غالباً میوه می دهد[۲۲].»

زینت فزای باغچه خانه درختهای سایه دار بید، نارون، وَن و در گذشته های دورتر سرو و کاج که در خنکی فضای خانه مؤثر بود و درختان میوه دار آن انار، انجیر، گوجه سبز (در اصطلاح محلی آلوچه، تاریخ قم ص ۱۱۰) بود.

ادامه دارد...

تهیه و تنظیم: مجید داداش نژاد