مقاله ای که در ادامه مشاهده می کنید، توسط "جناب آقای سیدعلی ملکوتی" تألیف و در جلد دوازدهم کتاب "پژوهشهای ایرانشناسی ناموارۀ دکتر محمود افشار" به چاپ رسیده است.

باغ هایی که به علت خانه سازی نامشان به اسم محل، باقی ماند، محلّه باجک و باغ پنبه (با فک اضافه) باغ باجک[۴۰] : «در قدیم أملَس بوده جناب متولی باشی در این دولت ابد مدّت آباد نموده همه نوع میوه دارد و بسیار آباد نموده است و به قدر بیست و پنج جریب محل باغ است.» (ص ۸۳)

باغ پنبه: محمدتقی بیک نه در تاریخ خود و نه در کتابچۀ تفصیل[۴۱] احوالات دارالإیمان قم که ده سال بعد از اثر نخست خود، سال ۱۳۰۵ هجری می نوشت از باغ پنبه (محلۀ فعلی) نام نمی برد بلکه در تاریخ خود باغی را می شناساند به نام «باغ پله» شاید تشابه اسمی سبب تحریف یا تبدیل «پله» به «پنبه» یا برخلاف این شده باشد. «باغ پنبه از باغات قدیم بوده است و بسیار هم باغ بزرگی است، حال قدر دو ثلث آن بیوتات شهر شده یک ثلث آن دو باغی است که انار و انجیر دارد. مساحت سی جریب.»[۴۲]

باغ نو که برخلاف اسم نو نیست و رباعی خیام با خطی خوش زینت بخش یکی از اتاق های عمارت کهنۀ باغ شده است:

« باغ نو سرو و کاج؛ از باغات قدیم در وسط شهر کهنۀ قدیم از آثار دیوار و عمارت معلوم می شود که مسکن و خانۀ یکی از معتبرین بوده، وقتی آنجا بودم، در یکی از بالا خانه های آن کسی با خطّ جَلی این رباعی را بعد از اندراس او نوشته بود.» (ص ۸۴)

آن قصر که جمشید بر او زد پهلو/ بر درگه او شهان نهادندی رو

دیدیم که بر کنگره اش فاخته ای/ بنشسته و می گفت که کوکو، کوکو[۴۳]
شمارۀ باغ ها:

در عموم مآخذی که از سال ۱۲۹۵ قمری به بعد نوشته شده بیش از پنجاه باغ است «ارباب در تاریخ خود شمارۀ باغ ها را پنجاه و سه فقره می آورد و همو در کتابچۀ تفصیل احوالات دارالإیمان قم که ده سال بعد (۱۳۰۵) می نویسد شمارۀ باغ های قدیم و جدید  را پنجاه و شش[۴۴] قطعه ذکر می کند.

میرزا غلامحسین افضل الملک شیرازی، در کتابچۀ تفصیل و حالات دارالإیمان قم (۱۳۰۵) تعداد باغ ها را پنجاه و دو فقره ذکر[۴۵] می کند. این یادداشت ها را کامل می کند و در سال ۱۳۱۰ سفرنامۀ قم را می نویسد، مجموع باغ های داخل و خارج را چهل و نه قطعه می داند: باغ های طرف دروازه معصومه که آبادترین باغ های قم به شمار می رود بیست باغ را نام می برد و طرف دروازه قلعه و دروازه کاشان که در داخل و خارج شهر است بیست و نه باغ ذکر می کند[۴۶] در کتابچۀ تفصیل حالات و املاک و مستغلات و قنوات و بلوکات دارالإیمان قم (۱۲۹۴) از مجموعه ناصری، مؤلّف شمارۀ باغ ها را پنجاه و یک قطعه می شمرد[۴۷].

همانطور که ملاحظه شد غیر از یک مورد (باغ پنبه) آنچه دربارۀ باغ ها بیان شد و فهرست آن خواهد آمد به اعتبار دیرینه تر بودن همه از تاریخ دارالإیمان محمّد تقی بیک ارباب است که ضمن شرح و وصف باغ و معرفی صاحب آن وقفی بودن یا نبودن و اندازه و مساحت آن به مقیاس جریب با دقّت آورده است.

ارباب از دو باغ دیگر سخن نمی گوید یکی «باغ شاهزاده»[۴۸] معروف به شازده، منتها الیه شمال خیابان ایستگاه راه آهن و دیگر «باغ مهندسیّه»[۴۹] است باغی که در آن «مهمانخانۀ دولتی» با نظارت مهندس الممالک غفاری احداث گردید در شمال پل قدیمی قم معروف به پل علی خانی.

اینکه چرا از باغ شاهزاده نام نبرده بر نگارنده مشخص نیست احتمال دارد که در زمان تدوین این تاریخ به نام دیگری معروف بوده است امّا باغ مهندسیه جدید است و بعد از تدوینِ کتاب احداث شده است.

در پایان گفتار فهرست اسامی باغ ها و مقدار مساحت به ترتیب کتاب مذکور، می آید امّا شناسایی جای فعلی آن ها در گسترش شهر نیاز به مقاله ای دیگر دارد.

ادامه دارد...

تهیه و تنظیم: مجید داداش نژاد