پیدایش اولیه زاهدان

شهر زاهدان در ابتدا یک آبادی به نام دزدآب در اواخر دوره قاجار بود. این آبادی به دلیل حضور و نفوذ انگلیسی‌ها و تأسیس خط آهن، تلگراف و گمرک در منطقه دزدآب شکل گرفت. پیش از ظهور اولین آبادی، دزدآب به عنوان استراحتگاهی برای مسافران به دلیل وجود آب در آنجا شناخته می‌شد. ساکنین اولیه این منطقه روستانشینان و عشایر بلوچ بودند.

توسعه در دوره پهلوی

اغلب ساکنان اولیه آبادی دزدآب کارگران خط آهن و اتباع انگلیسی بودند. با گذشت زمان، تاجران و فروشندگان بیشتری از قلمروی بریتانیایی‌ها در هند به این آبادی وارد شدند. در دوره پهلوی، دولت ایران توجه ویژه‌ای به این آبادی داشت که منجر به توسعه و گذار آن از آبادی به شهر شد. این توسعه باعث شد جمعیت‌های ایرانی از بلوچ‌ها و فارسی‌زبانان استان‌های مختلف ایران به زاهدان مهاجرت کنند.

تحولات جمعیتی و اجتماعی

زاهدان اگرچه عمر کوتاهی را پشت سر گذاشته، اما به دلیل شرایط ویژه استان سیستان و بلوچستان، شاهد تحولات عظیم جمعیتی و اجتماعی بوده است. از ابتدای شکل‌گیری تا به امروز، زاهدان چند دوره نسبتاً متفاوت را پشت سر گذاشته است. علل شکل‌گیری زاهدان از ابتدا باعث شده که این شهر بافت‌های ویژه اجتماعی و کالبدی به خود بگیرد و بر اثر مهاجرت‌های فراوان و پیوسته، محل سکونت جوامع متنوع با آداب و فرهنگ‌های متفاوت باشد.

هسته تاریخی شهر زاهدان

هسته تاریخی شهر زاهدان توسط همگرایی با هنجارهای اجتماعی - فرهنگی که از پیدایش هسته اولیه شهر تاکنون حضور داشته، نمود می‌یابد. این هنجارها شامل اعتقادات و باورها، فرهنگ و آداب و رسوم، آئین‌ها و مراسم ملی و مذهبی و ارزش‌های حاکم بر جامعه است.

تنوع قومی و فرهنگی

حضور جوامع مختلف همچون بلوچ، سیستانی، بیرجندی، خراسانی، کرمانی، یزدی، افغانستانی، پاکستانی و هندی با عقاید و مذاهب گوناگون در این بافت به خوبی در کالبد آن قابل بازیابی است. در برخی مناطق، با توجه به محتوای فرهنگی - اجتماعی، محله‌هایی به نام قوم ساکن در آن شناخته می‌شوند و این نام‌ها برای افراد محلی این شهر دارای معنایی است که از روابط فضایی الگوی زیستی پنهان در این محلات ناشی می‌شود.

این جمع‌بندی نشان‌دهنده تاریخچه پیچیده و توسعه چندوجهی شهر زاهدان است که با مهاجرت‌ها و تعاملات فرهنگی مختلف شکل گرفته و به یکی از مراکز مهم اجتماعی و فرهنگی در استان سیستان و بلوچستان تبدیل شده است.