موضوع : پژوهش | مقاله

گذشت زمان ,افزایش تجربیات محققان و پژوهشگران, وسعت دامنه تحقیق و تلاش, لزوم بررسى هاى گوناگون, و فرصتهاى اندک, برخى از هوشمندان آگاه به زمان را بر آن داشت تا شیوه ها و راههاى دیگرى نیز براى دستیابى به حقایق متون عرضه کنند و در این راستا و در جهت رسیدن به این هدف والا, کتابهاى کلیدى, و فهرست هایى نگاشته شد که بدانها (معجم )یا (فرهنگ )گفته مى شود.

این کارها بیشتر بر اساس (واژه ها )و تکیه بر مصدر هر واژه مى باشد , و از این طریق رسیدن به موضوع مورد نظر آسان شده است .

کسانى که در اندیشه دستیابى به عمق فرهنگ اسلامى هستند, و در سر شوق سیر و سیاحت و تدبر در معارف بلند آیات قرآنى و گلستان هاى پربار نبوى و علوى را دارند, مى دانند که خود , گاهى براى دست یافتن به متن یک آیه یا روایت, ساعتها وقت صرف مى کردند,وبازهم به مقصودنمى رسیدند محققان در زمینه قرآن کارهاى ارجمندى را سامان بخشیده اند.

اینک به بعضى از معجم هاى قرآن اشاره مى شود:

1. المرشد الى آیات القرآن الکریم (محمد فارس برکات )

2. المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم (محمد فواد عبدالباقى )

3. معجم الفاظ القرآن الکریم:

4. فهارس القرآن:

5. الجامع لمواضیع آیات القرآن الکریم (محمد فارس برکات).

6. تفصیل الایات القرآن الکریم: (ژول لابوم).

7. طبقات آیات (خلیل صبرى).

8. المرشد للاقتباس من قرآن الکریم (محمد احمد مرجان).

9. دلیل مباحث القرآن المجید (محمد عربى , عزوزى ).

گذشت زمان افزایش تجربیات محققان و پژوهشگران, وسعت دامنه تحقیق و تلاش, لزوم بررسى هاى گوناگون, و فرصتهاى اندک, برخى از هوشمندان آگاه به زمان را بر آن داشت تا شیوه ها و راههاى دیگرى نیز براى دستیابى به حقایق متون عرضه کنند و در این راستا و در جهت رسیدن به این هدف والا, کتابهاى کلیدى, و فهرستهائى نگاشته شد که بدانها نام (معجم )یا (فرهنگ )مى شود نهاد. این کارها بیشتر بر اساس (واژه ها )و تکیه بر مصدر هر واژه اى پى نهاده شده است. و از این طریق, رسیدن به اخبار و آثار یک موضوع را بگونه اى شگفت سهل و آسان نموده است.

1. المرشد الى آیات القرآن الکریم (محمد فارس برکات )

فرهنگى است واژه اى براساس لغات قرآن کریم, که از راه مصدر هر لغتى به آیه مورد نظر مى توان رسید. این کتاب در دو جلد ضخیم ودر1245/ صفحه در دمشق منتشر شده است این کتاب در فراگیرى تمامى آیات قرآن دقیق و در عرضه تمامى واژه ها اثرى ارجمند است.

2. المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم (محمد فواد عبدالباقى )

کتابى است بسیار مشهور, و اثرى است فنى و جالب و سودمند. براى دست یافتن به آیات قرآن آثارى با عنوان (کشف الایات )پیشتر از این کتاب تدوین شده بود.

3. معجم الفاظ القرآن الکریم:

لغتنامه اى است براى قرآن از گروهى از محققان و مفسران مصرى ولى عملا اثر بسیار ارزشمندى است مولفان ابتداء کلمه را آورده اند, و آنگاه شکلهاى گوناگون استعمال شده آنرا ذکر مى کنند, سپس لغت را معنا مى کنند و آنگاه, یکایک موارد استعمال آن در قرآن و نیز تعداد استعمال شده آنرا به تفصیل آورده و توضیحات لازم را بیان مى کنند. این کتاب در دو جلد در بیروت چاپ شد و اخیرا در ایران افست شده است.

4. فهارس القرآن: (دکتر محمود رامیار. )

الف. فهرست الفاظ: این فهرست که بکوشش و تلاش مرحوم دکتر رامیار سامان یافته است. بر اساس هیئت کلمه است. یعنى کسى که مى خواهد ( تتقون )را در قرآن بیابد لازم نیست, در حرف (و او )و در ماده (وقى )بجوید, بلکه در حرف (ت )خواهد یافت. و در ترتیب کلمات, حرف اول و دوم و سوم رعایت شده است بنابراین , (احس )مقدم بر (احصى )است و... این فهرست براى کسانى که آشنائى کامل با ادبیات عرب ندارند, اثرى کار آمد و بسیار مفید است.

ب. فهرست مطالب: مرحوم رامیار, فهرست مطالبى نیز ترتیب داده اند در 33 فصل که داراى بیش از 1500/ موضوع مختلف است. وى در مقدمه خود بر این نوشتار در صفحه 163 چنین مى گوید: فهرستهاى موضوعى دیگرى نیز از قرآن کریم منتشر شده که هریک بجاى خود واجد ارزش خاص , ولى در عین حال فاقد جامعیت و کمال لازم بود. بدینجهت سعى شد تا حد مقدور فهرست کاملى هم از مطالب قرآن تهیه و ضمیمه فهرست الفاظ شود, در این فهرست از کار گذشتگان و حتى متاخران با مراجعه به تفسیرها و کتب دیگر بهره ها گرفته شده و با توجه به نظرات صائب دانشمندان و شان نزول آیات و سایر نکات, کوشش شد تاجائیکه مقدور است, فهرست جامع و دقیقى به دست داده شود ,

این دو فهرست همراه قرآن کریم با ترجمه آقاى معزى و نیز جداگانه و مستقل منتشر شده است.

5. الجامع لمواضیع آیات القرآن الکریم (محمد فارس برکات).

این کتاب داراى 24 فصل و حدود 432/ , موضوع است. وى در مقدمه کتاب مى گوید:

من تفسیر این کثیر و دیگر تفاسیر قدیم و جدید را به دقت بررسى کردم , و پس از تفحص کامل این (فهرست)را نگاشتم.

این کتاب در سال 1378/ در دمشق چاپ شده است و اینک در قم بطریق افست منتشر شده است. این کتاب با نواقصى که دارد از آثارموجود دراین زمینه بهتر وتحقیقى تر است.

6. تفصیل الایات القرآن الکریم: (ژول لابوم).

این کتاب موضوعات قرآن را به هیجده باب تقسیم بندى کرده, و آیات مربوط به هر موضوعى را در ذیل فرعى از آن باب گرد آورده است. (لابوم )عربى نمى دانست و براى کار موضوع بندى از ترجمه فرانسوى قرآن کمک جسته است, و از این روى , داراى اشتباهات زیادى است , با اینهمه تلاش وى بجاى خود خالى از ارزش و فایده نیست , این کتاب به ضمیمه استدراک آن به ترجمه محمد فواد عبدالباقى , با عنوان یاد شده منتشر شده است , و در ایران نیز همراه با ترجمه فارسى آن نشر یافت.

7. طبقات آیات (خلیل صبرى).

این کتاب در 26 فصل و در 1102/ صفحه, آیات قرآن بر اساس موضوعات تدوین کرده است. در هر موضوع آیه کاملا نقل مى گردد و ترجمه آیات در ذیل آورده مى شود.

8. المرشد للاقتباس من قرآن الکریم (محمد احمد مرجان).

کتابى است کوچک داراى 12 باب و 120/ فصل با مقدمه اى از فرید و جدى در 104 صفحه که در قاهره منتشر شده است.

9. دلیل مباحث القرآن المجید (محمد عربى , عزوزى ).

فهرستى است موضوعى در 36 فصل تنظیم یافته است, این عناوین کلى به عناوین جزئى تقسیم مى شوند و آیات دلالت کننده به آنها , فقط با اسم سوره و شماره آیات نشان داده مى شود. این کتاب در 255 صفحه , از سوى منشورات دارالاضواء )بصورت افست منتشر شده است.

در مجموعه فهرستهاى قرآن کریم, معجم لفظى آن (المعجم المفهرس ... ), کتابى است سودمند و موفق و فنى , و اما در فهرست هاى موضوعى هیچکدام از اینها وافى به مقصود نیست. گرچه هر کدام از آنها داراى ارزش و کار بردى شایسته هستند, مسلم جاى یک فهرست موضوعى دقیق و گسترده اى خالى است, و کارى است بسیار ضرورى و لازم. براى این کار باید لجنه اى از عالمان و محققان و مفسران آشنا به علوم اسلامى فراهم آید, و معجمى عظیم پى نهاده شود, امید است این کار لازم و ارجمند در پرتو تابشهاى حرکت آفرین اسلام عزیز در جمهورى اسلامى پاگیرد.

البته لازم است که یادآورى شود, استاد ارجمند جناب آقاى هاشمى رفسنجانى در زمینه فهرست موضوعى قرآن کار طاقت فرسایى را انجام داده اند امید است که روزى تمام شده در جامعه عرضه گردد.