مقدمه

شهر قم، یکی از شهرهای قدیمی و مذهبی ایران، تاریخی بسیار کهن دارد که با کاوش‌های باستان‌شناسی و پژوهش‌های تاریخی بیش از پیش روشن شده است. در این مقاله، به بررسی یافته‌های باستان‌شناسی و شرایط اجتماعی و فرهنگی این شهر از دوران پیشاتاریخ تا دوران مادها پرداخته می‌شود.

قم در دوران پیشاتاریخی

استقرارهای اولیه

شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که نخستین انسان‌هایی که از دوران عصر سنگ به دشت‌ها پایین آمده و در مسیر کمانی شکل اطراف کویر نمک مستقر شده‌اند، در مناطقی مانند کاشان (سیلک)، ری، قم و دامغان سکنی گزیده‌اند. مراکز دینی ایران نیز در طول این خطوط طبیعی ارتباطی استقرار داشته‌اند و حتی امروزه نیز دو شهر مقدس قم و مشهد در این مسیرهای شرقی-غربی و شمالی-جنوبی قرار دارند.

یافته‌های باستانی قم

با کاوش‌های گسترده در مناطق باستانی قم از جمله قمرود، صرم، قلی درویش، شمشیرگاه و قلعه جمکران، مشخص شده است که قدیمی‌ترین ساختمان‌سازی‌های این منطقه به اوایل هزاره ششم قبل از میلاد (حدود هشت هزار سال پیش) بازمی‌گردد. جدیدترین ساخت و سازها متعلق به اواسط هزاره چهارم قبل از میلاد است. تحلیل‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که مردمان این مناطق با محوطه‌های باستانی دیگری همچون سیلک کاشان، قره تپه شهریار، موشلان، تپه اسماعیل آباد کرج، زاغه و دشت قزوین، چشمه علی شهرری، و دلازیان سمنان در ارتباط بوده‌اند. این ارتباطات فرهنگی نشان‌دهنده یک شبکه گسترده از تعاملات و تبادلات بین مناطق مختلف فلات مرکزی ایران است.

قم در دوران مادها

تابعیت از دولت ایلام

پیش از ظهور سلسله مادها، قم و فلات مرکزی ایران تحت سلطه دولت ایلام بود. با حرکت آریایی‌ها به سمت غرب و ورود به مناطق ری و اطراف آن، سپاه آشور به این مناطق هجوم آورد و حتی تا البرز و دماوند را تحت تاخت و تاز خود قرار داد.

تقسیم‌بندی دوران مادها

هوخشتره (۶۱۲-۶۰۵ ق.م) به عنوان یکی از پادشاهان نیرومند ماد، توانست دست متجاوز آشوریان را از این سرزمین کوتاه کند و دولت ماد را به دو قسمت ماد کوچک و ماد بزرگ تقسیم کرد. در این تقسیم‌بندی، قم و ری جزء ماد بزرگ قرار گرفتند.

مغان و مناطق مذهبی

در دوران مادها، مغان یا روحانیون زرتشتی از نواحی ری و قم برخاستند و این مناطق را به عنوان مهد مغان می‌شناختند. کشفیات باستان‌شناسی نیز این موضوع را تأیید می‌کند. در ۵۰۰ متری نیایشگاه سنگی زار بلاغ قم، دو گور از این دوره کشف شده که احتمال می‌رود متعلق به موبدان باشد. همچنین ۶۴ قطعه آجر منقوش متعلق به دوره مادها در محوطه‌های تاریخی قلی درویش و شمشیرگاه به دست آمده که نشان‌دهنده سکونت طولانی‌مدت در این مناطق است.

نظریه‌های مکان مذهبی

برخی فرضیات حاکی از آن است که قم حتی در دوران اساطیری نیز جایگاه مذهبی داشته است. محققان احتمال می‌دهند که جمکران، یکی از مناطق مهم مذهبی قم، همان ورجمکرد (محل حکومت جمشید پادشاه پیشدادی) بوده و در دوران مادها نیز محل تجمع روحانیون ماد بوده است.

نتیجه‌گیری

شهر قم با تاریخ کهن و پیچیده‌اش، از دوران پیشاتاریخ تا دوران مادها، همواره یکی از مناطق مهم ایران بوده است. داده‌های باستان‌شناسی و یافته‌های تاریخی نشان می‌دهد که این منطقه از قدمت و اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. از اولین استقرارهای انسانی در عصر سنگ تا نقش مؤثر قم در دوران مادها، این شهر همواره یکی از مراکز مهم فره