شهر قم، این پایگاه مذهبی و فرهنگی ایران، در طول تاریخ خود تحولات بسیاری را تجربه کرده است. از دوران حکومت ترکمانان تا به عهد قاجار، این شهر شاهد دوره‌های شکوفایی، توسعه و همچنین حملات و محاصرات بوده است. در این مقاله به بررسی این دوره‌ها و نقش پادشاهان مختلف در توسعه و آبادانی قم می‌پردازیم.

دوران حکومت ترکمانان: پایتخت زمستانی قره قویونلوها

در دوره حکومت قره قویونلوها، قم به عنوان پایتخت زمستانی شاهان ترکمان شناخته می‌شد. جهانشاه قره قویونلو و اوزون حسن از مهم‌ترین چهره‌های این دوره بودند که به قم توجه خاصی داشته و اغلب زمستان‌ها را در این شهر سپری می‌کردند. سفرنامه‌نویسان اروپایی همچون جوزافا باربارو و کنتارینی، قم را دارای باغ‌ها و تاکستان‌های فراوان و بازارهای پررونق توصیف کرده‌اند.

دوره صفویه: اوج شکوفایی و آبادانی

با روی کار آمدن سلسله صفویه، قم به مرکز توجه پادشاهان صفوی تبدیل شد. شاه اسماعیل صفوی، با ادعای نسب به امام موسی کاظم علیه‌السلام، توجه ویژه‌ای به این شهر داشت. او پس از تصرف قم، کاخ سلطنتی اوزون حسن را تزیین کرد و آن را به پایتخت زمستانی خود تبدیل نمود. همین کاخ که به دولتخانه قم معروف شد، نقش مهمی در زندگی سیاسی و اجتماعی پادشاهان صفوی ایفا کرد.

اقدامات شاهان صفوی در قم

• شاه طهماسب اول: بازسازی و تجدید بنای مدرسه فیضیه، تشویق علما به سکونت در قم و فراهم کردن امکانات آموزشی و مذهبی برای کودکان یتیم.
• شاه عباس اول: رونق اقتصادی و تجاری قم، توسعه صابون‌سازی، شیشه‌سازی و تولید ابریشم.
• شاه عباس دوم: تاسیس صنایع جدید، تربیت نظامیان و تقویت بنیه اقتصادی قم.

اقامت پادشاهان صفوی در قم موجب شد که این شهر به یک مرکز فرهنگی و مذهبی تبدیل شود. ساخت بناهای دینی مانند مدرسه جهانگیرخان، مدرسه مومن‌الله و بازسازی حرم حضرت معصومه از جمله اقدامات این دوره بود. بسیاری از دانشمندان بزرگ مانند ملاصدرا و ملاعبدالرزاق لاهیجی در این دوره در قم زندگی و تدریس می‌کردند.

دوران افشاریه و زند: مدتی از رکود و ویرانی

پس از سقوط صفویه و در دوران افشاریه، قم کمتر مورد توجه قرار گرفت. نادرشاه که گنبد مرقد حضرت معصومه را قصد طلاکاری داشت، پیش از اتمام این پروژه درگذشت. در دوران زندیه، حاکمان عادل گرچه توانستند تا حدودی شرایط را بهبود بخشند، اما قم همچنان از شکوفایی کمتری برخوردار بود. در این زمان معزالدین غفاری و حسین خان حکمرانان قم بودند که تلاش کردند تا باروی قم را مرمت کنند.

آغاز حکومت قاجار: تغییرات و تحولات

با آغاز حکومت قاجار، آقا محمد خان قاجار در سال 1795 میلادی قم را محاصره کرد و پس از هفده روز توانست شهر را تصرف کند. در این زمان شهر قم دوباره دستخوش ویرانی شد. مردم قم و نیروهای محلی گرچه مقاومت‌های زیادی کردند اما در نهایت قم به تصرف قاجار درآمد و کشتار و انتقام‌کشی‌ها از طرفداران حاکم زند آغاز شد.

نتیجه‌گیری

قم در طول تاریخ شاهد تحولاتی گسترده بوده است. دوران سلطنت ترکمانان و صفویان را می‌توان به عنوان دوره‌های شکوفایی و آبادانی این شهر شناخت. در حالیکه دوران افشاریه و زندی، با وجود برخی تلاش‌ها برای بهبود، بیشتر به رکود و ویرانی گرایید. ورود قاجارها نیز با محاصره و تصرف قم آغاز شد که تاثیرات عمیقی بر شهر گذاشت. با این حال، تلاش‌های مکرر پادشاهان برای توجه به این شهر مذهبی و فرهنگی، همواره به رونق آن کمک کرده است.