در تاریخ ایران، سلسله قاجار با نامزدی آقا محمد خان قاجار برای تأسیس این سلسله آغاز شد. هرچند حکومت قاجاریه بر پایه قدرت نظامی و توسل به خشونت پایه‌ریزی شد، اما به‌زودی روشن گردید که استمرار این قدرت مستلزم بهره‌گیری از راهکارهای غیرنظامی از جمله ارتباط مستحکم با طبقات مقتدر و متنفذ مانند علما است.

آقا محمد خان و سیاست مذهبی

آقا محمد خان قاجار، اولین شاه این سلسله، نیاز به همکاری علما برای برقراری مشروعیت خود حس می‌کرد. وی برای کسب مشروعیت و ارتقاء موقعیت خود از همکاری علما بهره برد. او حتی در لشکرکشی به اصفهان، تلاش کرد جانب علما را نگاه دارد و برخی از آنان را با احترام به عتبات و قم فرستاد. اما خونریزی‌ها و خشونت‌های این شاه قاجار باعث شد که علما چندان تمایلی به نزدیکی به او نشان ندهند.

میرزای قمی، یکی از بزرگترین علما، در آن زمان در قم حضور داشت و با نوشتن ارشادنامه‌ای تلاش کرد از جنایات آقا محمد خان بکاهد. این نامه، معروف به “ارشاد نامه”، نمونه‌ای از ارتباط علما با حکومت بود که در آن میرزا به انتقاد ضمنی از اعمال شاه پرداخت و خواستار رعایت عدالت شد.

فتحعلی شاه و نزدیکی به علما

پس از تثبیت قدرت توسط فتحعلی شاه، وی برای حفظ حکومت و کاهش نفرت مردم از جنایات آقا محمد خان، به همکاری و نزدیکی به علما روی آورد. در این دوره، شاه قاجار تلاش کرد تا علما در ایران بمانند و به عتبات نروند، که این باعث همراهی بیشتر علما با حکومت شد.

در جنگ‌های ایران و روسیه و حتی در مناقشات داخلی، فتحعلی شاه از فتاوی علما بهره برد و جنگ‌ها را از نبردی نظامی به جنگی اعتقادی و میهنی تبدیل کرد. میرزای قمی با نگارش رساله “عباسیه” و دعوت به جهاد، نقشی مهم در این مبارزات ایفا کرد. سیاست مذهبی فتحعلی شاه باعث شد که علما به اقامت در نقاط مختلف کشور ترغیب شوند و خود شاه نیز به دیدار آنان می‌پرداخت.

محمد شاه و روی آوردن به تصوف

محمّد شاه، بر خلاف اسلاف خود، با تشویق حاج میرزا آقاسی و همسرش به تصوف روی آورد و از علمای اصولی دوری گزید. این رویکرد باعث کاهش اعتبار و نفوذ علما در حکومت شد. محمد شاه با مرمت بقاع صوفیان و وارد کردن آنان به مناصب دولتی، تلاش کرد جایگاه علما را تضعیف کند.

ناصرالدین شاه: تقابل و همکاری

در عصر ناصرالدین شاه، روند تقابل علما با حکومت آغاز شد. شاه با تأسیس لژ فراماسونری، ورود مدرنیته و انجام اصلاحات اجتماعی تلاش کرد تا کشور را به سمت تجدد و نوسازی سوق دهد. این اقدامات با مخالفت شدید علما روبرو شد چرا که آنان این تغییرات را تهدیدی برای موقعیت اسلام می‌دیدند.

اما پس از جنبش تنباکو و مشاهده قدرت علما، ناصرالدین شاه نیز کوشش کرد تا رابطه‌ای نزدیک‌تر با این طبقه برقرار کند. او دریافت که برای کسب مشروعیت و حفظ حکومت، نیاز به حمایت علما دارد.

نتیجه‌گیری

در کل، سیاست مذهبی شاهان قاجار پیوندی پیچیده از همکاری و تقابل با علما بود. از یک سو، شاهان قاجاری برای کسب مشروعیت و کاهش نفرت عمومی نیاز به همکاری با علما داشتند، از سوی دیگر، تلاش آنان برای مدرنیزاسیون کشور با مخالفت علما روبرو می‌شد. این تعامل و تقابل باعث شد که نقش علما در توسعه سیاسی و مذهبی ایران در دوره قاجار بسیار برجسته باشد.