آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) در شهر قم، همواره یکی از مهم‌ترین اماکن زیارتی و مذهبی شیعیان بوده است. در طول تاریخ، این مکان مقدس مورد توجه ویژه حاکمان ایران، به خصوص در دوره‌های صفویه و قاجار، قرار گرفته و به واسطه همین توجه، تغییرات و توسعه‌های بسیاری در ساختار و سازه‌های آن به وجود آمده است. این مقاله به بررسی تعمیرات و تغییرات مهم در آستانه حضرت معصومه (س) از دوره صفویه تا دوره قاجار می‌پردازد.

اقدامات شاهان صفوی

شاه اسماعیل صفوی

شاه اسماعیل صفوی، بنیان‌گذار سلسله صفویه، اولین شخصی بود که تغییرات اساسی در آستانه حضرت معصومه (س) ایجاد کرد. در سال 925 هجری قمری، او ایوان شمالی حرم را با کاشی‌های معرق و فیروزه‌ای زیبا ساخت و شالوده صحن عتیق را پی‌ریزی کرد.

شاه طهماسب صفوی

پس از شاه اسماعیل، شاه طهماسب صفوی نیز نسبت به توسعه و تزئین این مکان مقدس اقدامات قابل‌توجهی انجام داد. او برای مرقد مطهر، ضریحی از کاشی و سپس ضریحی از نقره خام ساخت و ایوان جنوبی مدرسه فیضیه را احداث کرد.

شاه عباس بزرگ و دیگر شاهان صفوی

شاه عباس اول و دوم و شاه صفی نیز در توسعه حرم نقش اساسی داشتند. این شاهان علاوه بر بازسازی و توسعه بناهای موجود، کاشی‌کاری‌ها و تزئینات زیبایی نیز به حرم افزودند.

اقدامات فتحعلی‌شاه قاجار

تزئینات گنبد و ساخت ابنیه جدید

فتحعلی‌شاه قاجار بر اساس نذری که کرده بود، در سال 1218 هجری قمری، گنبد حرم مطهر را با خشت‌های طلایی که نادرشاه افشار در گنبد حضرت علی (ع) به کار برده بود، زینت بخشید. او همچنین دو لنگه در کتیبه‌هایی زیبا و صفحات نقره را به در حرم افزود.

ساخت مدرسه و توسعه صحن عتیق

در ادامه، فتحعلی‌شاه در سال 1223 هجری قمری، مدرسه قدیمی‌ای که در شمال صحن عتیق بود، تخریب و به جای آن مدرسه فیضیه کنونی را بنا نهاد. این مدرسه در همان زمان به فیضیه معروف بود و مکانی برای تحصیل علمای بزرگ دوره صفویه و قاجار شد. او همچنین در سال 1226 هجری قمری، مسجد بالای سر را ساخت و صحن عتیق را توسعه داد.

ساخت دارالشفا و دیگر بناها

یکی دیگر از اقدامات مهم فتحعلی‌شاه، ساخت مدرسه دارالشفا بود. این مدرسه مکانی برای درمان بیماران و زوار بود و جراحان و طبیبان در آن مشغول به کار بودند. شاه قاجار همچنین شبستان شرقی مسجد جامع قم را با توصیه میرزای قمی احداث و قسمت‌های دیگر مسجد جامع را تعمیر نمود.

نتیجه‌گیری

تعمیرات و تغییرات در آستانه مبارکه حضرت معصومه (س) از دوره صفویه تا قاجار، نشان‌دهنده اهمیت ویژه این مکان مقدس برای حاکمان ایران است. این توجه باعث شده تا ساختارها و تزئینات بسیاری به این مکان افزوده شود و آستانه حضرت معصومه (س) به یکی از مهم‌ترین مراکز مذهبی و زیارتی شیعیان تبدیل شود.

منابع و ماخذ:

1. تاریخ نو، جهانگیر میرزا
2. گنجینه آثار تاریخی قم
3. ریحانة الأدب، مدرس
4. کتیبه‌های حرم مطهّر حضرت معصومه، ستوده
5. وقایع نگار، خطی
6. اکسیرالتواریخ
7. کتابچه تفصیل و احوالات دارالایمان قم
8. تاریخ مذهبی قم
9. قم در قرن نهم هجری