سه شنبه 12 تیر ,1375 2 ژوئیه ,1996 سال چهارم , شماره 1008

اینکه میدان های میوه و تره بار همچون دیگر نهادهای خدماتی و
اقتصادی در ساختارهای کلان شهری چون تهران با 7,5 میلیون نفر جمعیت
ثابت و حدود 5 میلیون نفر جمعیت متحرک چگونه باید طراحی و ساماندهی
شوند, بسته به اهمیت این ساختارها, به مطالعات بسیار جامع و پیچیده
نیاز دارد. دست کم, این موسسات مطالعاتی صاحب صلاحیت هستند که باید
جایگاه این نهادها را در چهارچوب طرح جامع تعیین کنند.
ازسوی دیگر, حل و فصل مسائل ابرشهری چون تهران با کوه مشکلات حل
ناشدنی آن ,علاوه بر تجهیز سالانه صدهامیلیارد ریال و بسیج هزاران
نفر نیروی انسانی متخصص و ورزیده, بیش از همه به وفاق و همدلی
سیاسی نیاز دارد. شهری که تا همین چند سال پیش مسئولان ارشد کشور
برای تغییر پایتخت از آن به سبب مشکلات لاینحل آن به توافق رسیده
بودند, برای حل مسائل به دیدگاهی فراترو بزرگتر از چهارچوبهای
تنگ جناحی نیاز دارد. ازاین راه است که می توان سرنوشت و محل
زیست حدود13 تا 17 درصد کل جمعیت کشور را بدون تحمیل کوچکترین
هزینه ای به بودجه محدود دولت به گونه ای بهبود بخشید که شایسته شان
میهن عزیز اسلامی مان باشد.

درمرحله دوم بعد از توزیع کننده اولیه میدان داران قرار دارند که با
اضافه کردن مبلغی بربهای محصول درامدی را بخود اختصاص می دهند.
البته میدان داران در بعضی مواقع درارتباط مستقیم با تولیدکننده
قرارداشته و به این ترتیب عامل توزیع کننده را حذف می کنند. میزان
حق العمل کاری بستگی به نوع محصول وفروش آن دارد, از محصولات با
دوام 20 درصد (هرتومان دو ریال) و سایر محصولات کشاورزی که زود فاسد
می شود 10 درصد (هر تومان یک ریال) بابت حق العمل کاری دریافت می شود.
لیکن هراز چندگاهی میزان حق العمل به 30 درصد (هر تومان سه ریال) و
حتی بیشتر نیز می رسد. وجود دلالان و واسطه ها در کانال ارتباطی منبع
تولید و مراکز توزیع, هر یک با افزودن مبلغی بر قیمت محصول برای
تامین حق العمل خود بتدریج قیمت تمام شده محصولات را افزایش می دهند.
مشکلات اقتصادی و مالی و وجودمحدودیت های طبیعی محیطی, زارعین را
در تنگنا قرار داده و خود علت وجودی واسطه ها و دلالان و بعبارت بهتر
سلف خرها و شکل گیری نظامهای دلالی بشمار می رود زیرا چنین محدودیت هایی
مانع ایجاد یک رابطه سالم و مستقیم بین تولیدکننده و توزیع کننده ای
که مستقیمامحصولات را به مصرف کننده عرضه می کند, می شود.
بدین ترتیب می توان نتیجه گیری کردکه سلسله مراتب روابطی که میان
تولیدکننده و توزیع کنندگان برحسب جبر محیطی واقتصادی شکل گرفته
است ناعادلانه بوده و روزبه روز این روابط ناعادلانه به ضرر
تولیدکننده وبه نفع توزیع کنندگان گسترش می یابد. چنین گسترشی نیز یک
نظام و تشکیلاتی رامی طلبد که هر چند شکل سیستماتیک ندارد ولی در
مجموع قادر است محصولات تولیدی را با گذراندن از کانالهای مختلف و
افزایش قیمت بی حد و حساب از تولیدکننده به مصرف کننده نهایی
برساند.
کانال ارتباطی میان توزیع کنندگان و مصرف کننده
موضوع روابط ناعادلاانه میان تولیدکننده وتوزیع کنندگان تنها
منحصربه این قلمرو نبوده بلکه دررابطه توزیع کنندگان با مصرف کننده
نیز قابل مشاهده می باشد. توزیع کنندگان با خرید محصول از تولیدکننده
در واقع به مالک تام میوه و تره بار تبدیل می شوند و آنچه که در
انتقال سریع این مواد غذایی و مصرفی به بازار نقش اساسی را برعهده
دارد اولا فساد پذیر بودن محصولات و ثانیا شرایط اقتصادی حاکم بر
بازار فروش است و توزیع کنندگان در هر صورت با تلفیق این علل در جهت
تامین منافع خود گام برمی دارند.
توزیع کنندگان و میدان داران با دو قشر در امر توزیع میوه و تره بار
در ارتباط قرار دارند. اول قشر خرده فروشان که محصولات را بصورت نیمه
عمده از توزیع کنندگان عمده خریداری می کنند. دوم قشر مصرف کننده نهائی
است.
شکل گیری روابط بین این دو کانون (توزیع مصرف) حالتی خودجوش داشته
و آنچه که این روابط را کنترل می کند شرایط اقتصادی کل جامعه و
خواستهای توزیع کنندگان است. البته در طی زمان برخوردهایی وجود داشته
که سعی در دگرگون سازی این روابط در جهت تامین حقوق حقه تولیدکننده
و مصرف کننده کرده لیکن اینگونه برخوردهای موضعی کمتر با موفقیت
روبرو شده است. از جمله این حرکت های مقطعی بدون پشتوانه می توان به
تلاش در جهت انتقال میدان میوه و تره بار از میدان امین السلطان به شوش
ذکر کرد, در این امر هر چند از قوای نظامی نیز استفاده شد لیکن در
آخر کار برخی از میدان داران در محل قبلی باقی ماندند و بنابه گفته
میدان داران ته اش در نیامد.
بدین ترتیب مشخص می شود که در طول زمان و برحسب نیازواحدهای مختلفی
به حق یا ناحق در کانال انتقال میوه وتره بار از مراکز تولید به
مصرف کننده شکل گرفته و درنهایت به سازمان یابی خود جوش نظام
تشکیلاتی و فضایی میادین منجر شده است. پیچیدگی این روابط در درون
میادین مهمترین عاملی است که نظام توزیع را دستخوش دگرگونیها در
مقاطع مختلف زمانی می کند و از آنجابرحسب مشخصات و عملکرد میدانها
را نشان می دهد.
نحوه کار در میدان
قهرمان بهرامی در یک روستای نزدیک شهر کرج زندگی می کند و یک هکتار
زمین کشاورزی دارد. او براساس یک عادت دیرینه و به علت اینکه قدرت
خطرپذیری نداردهمه ساله زمین خود را به کشت گوجه فرنگی اختصاص
می دهد. وی می گوید: نزدیک به 30 سال است که پس از برداشت محصول
گرفتاری فروش را دارم. هر سال تصمیم می گیرم که تغییری در روش فروش
ایجاد کنم, اما کمتر موفق می شوم. وجود گروههای مختلف در میدان نحوه
فروش را بر ما تحمیل می کند.
یک کارشناس در خصوص نحوه کار در میدان های میوه وتره بار می گوید:
در میادین میوه و تره بار تهران می توان گروههای شغلی مختلفی را
مشاهده کرد که مجموعه فعالیت آنها, نظام عملکردی میدان را شکل داده
و گردانندگان اصلی خرید و توزیع و فروش میوه و تره بار محسوب می شوند.
از جمله این گروهها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
حق العمل کاری و واسطه گری
میوه و تره باری که در مراکز کاشت, تولید می شود بایستی در نهایت جهت
تامین و رفع نیازهای غذایی مردم و به گردش در آوردن چرخهای اقتصادی
کشور و ایجاد و تداوم تحرک اقتصادی به دست مصرف کننده برسد.
مکانیزمهای خاص در همین زمینه عمل می کند که در مجموع سعی در تسهیل
انتقال میوه و تره بار تولیدی از قطب های کاشت و تولید به بازارهای
فروش و عرضه آن به مصرف کنندگان نهایی دارد.
علت وجودی مکانیزمی در انتقال میوه و تره بار و اصولاهر محصول
تولیدی دیگر از تولیدکننده به مصرف کننده رامی توان در دو مورد خلاصه
کرد:
محدودیت امکانات و تسهیلات تولیدکننده و حتی نبود تجهیزات لازم برای
انتقال تولیدات به بازار و عرضه مستقیم آن به مصرف کننده نهائی. بعضی
اوقات وجود ناملایمات و بلایای طبیعی (نظیر خشکسالی, تگرگ, وزش بادهای
خیلی گرم یا سرد, وقوع طوفان و.. . ) و شرایط اقتصادی حاکم بر بازار
خرید و فروش از جمله عوامل دیگری است که تولیدکننده را مجبور به
پیش فروشی و سلف فروشی محصول کرده و ممکن است در نهایت به دلسردی
تولیدکننده بیانجامد که در نهایت سبب متضرر شدن اقتصاد تولید
کشاورزی کشور می شود.
محدودیت امکانات و تسهیلات مصرف کننده و حتی نبود برخی تجهیزات جهت
مراجعه مستقیم به مراکز تولید میوه و تره بار و خرید مستقیم مواد
مورد نیاز از تولیدکننده.
وجود چنین محدودیت هایی در قطب تولید و مصرف سبب شده که وجود یک
عامل واسط در کانال موجود میان قطب تولیدکننده و قطب مصرف کننده
ضروری باشد. این عامل نه تنها سازماندهی نظام انتقال محصولات تولیدی
از مراکز تولید و تنظیم شرایط لازم برای تداوم و ایجاد هماهنگی در
عرضه محصولات به بازار مصرف را در مقیاس کشوری برعهده دارد بلکه
بایستی منبع کمک های مالی و یا کالایی (کود, سموم, وسایل کشت و داشت و
برداشت, بسته بندی و. . . ) برای زارع و تولیدکننده باشد.
براساس تحقیقاتی که توسط هیئت پژوهش های میدانی طرح در میادین شوش و
گمرک انجام شد مشخص گردید که تولیدکننده در بعضی مواقع قادر نیست
تا با تولید همان سال, مساعده دریافتی از حق العمل کار را بپردازد و
همین عامل یعنی مقروض بودن همیشگی تضمینی است که هر ساله تولیدکننده
تولیدات خود را به حق العمل کار مشخصی واگذار می کند.
گاهی اوقات نیز مشاهده شده که تولیدکننده اگر چه مساعده ای از یک
حق العمل کار دریافت کرده لیکن تولیدات خود را جهت فروش در اختیار
حق العمل کار دیگری قرار داده است و بدین ترتیب برخی برخوردها و
اصطکاک منافع را بدنبال داشته است. طبق اطلاعاتی که از مطلعین میدان
بدست آمده تقریبا 95 درصد حجره داران میادین به همین شیوه ای که شرح
آن گذشت عمل می کنند.
سمت گیری فعالیت های خرید و فروش میوه و تره بار در طی یک دوره چند
دهه ای به گونه ای بوده که همواره سبب اجحاف به تولیدکننده گشته است و
در مجموع از توان عملکردی آنها کاسته است. تسلط چنین شرایطی روزبه
روز بر مقیاس فعالیتی حق العمل کاران و واسطه گران و دلالان افزوده
است.
ایجاد میادین میوه و تره بار, تمرکزیابی معاملات و مبادلات توزیع و
فروش میوه و تره بار را بدنبال داشت و همین عامل سبب شد که در
سالهای اولیه پس از احداث میادین میوه و تره بار حق العمل کاران و
واسطه ها و دلالان نیز عملکرد خود را در قلمرو جغرافیایی همین میادین
متمرکز ساخته و به موازات بارفروشان به فعالیت بپردازند و از این
طریق در نظام توزیعی میوه و تره بار دخالت غیرمسئولانه کنند.
واسطه ها و دلالان با توجه به ماهیت عملکردی خود گاهی بصورت فروشنده و
گاهی به صورت خریدار در نظام تشکیلاتی عملکردی میادین فعالیت می کنند
و از همین رو وسعت عملکردی خیلی وسیعی در سطح میادین منظومه ای میدان
میوه و تره بار دارا می باشند. نقش عملکردی واسطه ها و دلالان در بعد از
انقلاب اسلامی و وقوع جنگ تحمیلی هشت ساله که محدودیت هایی را در
اقتصاد کنترل شده بخش دولتی و ملی بوجود آورد افزایش زیادی یافت و
در همین راستا درآمدهای بسیار کلانی را نصیب این قشر کرد.
نگرشی بر شکل عملکرد واسطه ها و دلالان نشان می دهد که طرق بسیاری برای
انجام کار در پیش روی این قشر وجود دارد:
بعضا واسطه ها باغها را برای خود و یا حق العمل کاران وبارفروشان
اجاره می کنند و بعد از یادگیری, محصولات رابه تهران منتقل می کنند.
با توجه به اینکه اجاره باغ برای چه کسی صورت گرفته نوع معامله و
نرخگذاری فرق می کند.
بعضی از واسطه ها به هنگام موعد برداشت و چیدن میوه و تره بار با
کامیون و کامیونت به اراضی تولید مراجعه کرده و محصول مورد نظر را
خریداری می کنند و به این ترتیب تولیدکننده نیز از زحمت انتقال
محصول به بازار خلاص می شود. واسطه ها محصولات خریداری شده را بجای
اینکه در میادین به معرض فروش بگذارند در خیابانهای اطراف معامله
کرده و می فروشند.
خرید و فروش مستقیم
پیچیدگی نظام تشکیلاتی عملکردی میادین میوه و تره بارتهران پیچیدگی
سیستم خرید و فروش را نیز به دنبال دارد, دست به دست گشتن محصولات
تولیدی در میان انواع و اقسام واسطه ها و دلالان که بطور غیرقانونی در
امر توزیع میوه و تره بار دخالت می کنند ضمن اینکه موجد پیچیده شدن
نظام توزیع و فروش میوه و تره بار می باشد ضامن افزایش قیمت محصولات
مورد نیاز مردم نیز بشمار می رود که در مجموع فشارهای اقتصادی زیادی
را بر دوش مردم تحمیل می کند.
فعالیت هایی که در زمینه خرید محصول از فرد تولیدکننده و رسانیدن آن
به بازار مصرف و در نتیجه ارائه آن به مصرف کننده نهایی صورت می گیرد
خود بخشی از نظام عملکردی میادین محسوب می شود.
سلف خری (پیش خرید محصول )
سلف خرها قشر دیگری از فعالین مشاغل میدانی است. نظام عملکردی
سلف خرها اشکال مختلفی دارد. لیکن در هر صورت فرد سلف خر, شخص کاملا
آگاه به مسائل مختلف کشت, داشت و برداشت محصول در منطقه مورد نظر
است به طوری که اکثریت سلف خرها همان کشاورزان و باغداران سابق هستند.

برخی از سلف خرها خود پشتوانه مالی مناسبی داشته و باتوجه به
شناختی که از تولید یک محصول خاص در منطقه ای ویژه دارند اقدام به
خرید قبل از موعد محصول از تولیدکننده می کنند. سیستم عملکرد, پس از
خرید محصول تابعی از مفاد قراردادی است که بین طرفین منعقد می شود.

بعضا تولیدکننده متعهد می شود که پس از عقد قرارداد کماکان با همان
جدیت سابق به پرورش محصول ادامه دهد و در صورت لزوم امکانات مورد
نیاز خود را از سلف خر تهیه کند و گاهی اوقات سلف خر بعد از خرید
قبل از موعد محصول, پرورش محصول تولیدی را به عهده گرفته و خود و یا
کارگران وی روی زمین به فعالیت می پردازند.
در صورتیکه به علت وقوع هر حادثه طبیعی و یا غیرقابل کنترل خسارتی
به محصول وارد شود در اغلب موارد ضرراصلی را شخص سلف خر متحمل
میشود مگر اینکه در قراردادنکات دیگری درج شده باشد.
برخی از سلف خرها سرمایه کافی نداشته و محصول را پیش از موعد برای
واسطه ها و دلالان پیش خرید می کنند. این گونه افراد که خود سابقا
تولیدکننده بوده و به تمامی مسائل تولید و کم و کیف محصول و شرایط
طبیعی محلی آشنایی دارندخبرگان محلی نامیده می شوند. این قبیل
افراد با دریافت دستمزد و یا درصدی از معامله, محصول را از
تولیدکننده برای فرد خاصی پیش خرید می کنند.
مطالعاتی که توسط پژوهشگران طرح حاضر در میادین صورت گرفته نشان
می دهد که قسمت اعظم حق العمل کاران که قریب 95 درصد شاغلین میادین را
شامل می شوند, به سلف خری نمی پردازند و در امر پیش خرید محصول بیشتر
واسطه ها و دلالان و خبرگان محلی با پشتوانه و بی پشتوانه مالی فعالیت
دارند.