ایل‌راه‌قدیمی خلخال‌-‌اسالم

مرجان قندی
روزنامه‌نگار
 

این‌بار می‌خواهیم به استان اردبیل و گیلان سفر کنیم اما مقصد اصلی نه استان اردبیل است و نه گیلان بلکه قرار است مسیر خلخال به اسالم را طی کنیم. یکی از زیباترین مناطق و شاهکار طبیعت در ایران. همان مسیر بسیار معروف، اما نه آن جاده که اغلب مسافران و گردشگران از آن با ماشین عبور‌ می‌کنند. ما‌ می‌خواهیم از یک مسیر ایل‌راه یا کوچ‌رو بسیار قدیمی عبور کنیم. این همان مسیری است که مردم منطقه از خلخال تا تالش استان گیلان آن را پیاده طی می‌کردند تا از ییلاق‌شان که خلخال است به قشلاق‌شان که اسالم است، برسند. قرار است گردش را از گردنه کِری شروع کنیم و از ناورود و ییلاقات و روستاهای کهن این منطقه که در مسیر قرار دارند عبور کنیم تا به اسالم برسیم.

مسیر و زمان 
می‌خواهیم پیاده از کری (مرز استان اردبیل) حرکت کنیم و به  دریای کاسپین در گیلان برسیم. این بخشی از مسیر ایل‌راه است و شامل پیاده‌روی در جنگل و کوهپیمایی در بخشی از مسیر‌ می‌شود. از چند روستا هم عبور‌ می‌کنید و‌ می‌توانید شب‌ها را در خانه مردم میهمان‌نواز این روستاها سپری کنید. کل این مسیر 70 کیلومتر است. پس چند روز برای حرکت در این مسیر زمان لازم دارید. البته این زمان به سرعت حرکت و ساعات اتراق شما و همچنین آب و هوا بستگی دارد. زمانی که هوا بارانی یا مه باشد باید در جایی ساکن شوید و به مسیر ادامه ندهید. نکته: حتماً از راهنمایان محلی کمک بگیرید چون ممکن است راه را گم کنید.

شرایط لازم برای این سفر
این سفر، سفری ‌طبیعت‌گردی است و بهترین زمان برای رفتن به این منطقه، نیمه اول سال بخصوص اردیبهشت و خردادماه است. در این سفر علاوه بر آمادگی جسمانی کافی باید کفش مناسب کوهنوردی بپوشید چون قرار است ساعت‌های طولانی را در طبیعت پیمایش کنید. از این رو این سفر به بانوان باردار، افراد سالمند و کودکان پیشنهاد نمی‌شود. کرم ضدحشرات، کوله‌پشتی، آب، غذای کنسروی و لوازم دیگری هم که برای حرکت در زمین‌های سنگلاخ و نیمه‌کوهستانی لازم است به‌همراه داشته باشید.
ییلاق کِری منطقه‌ای که روزی جنگل بود
از مرز استان اردبیل که عبور کنید به ارتفاعات اسالم در استان گیلان می‌رسید. ییلاق کری در این منطقه پر از زندگی و طراوت است. به‌گفته مردم منطقه کری، حدود ۴۰ تا ۵۰ سال پیش، این منطقه ییلاقی که در حال حاضر تبدیل به مرتع شده کاملاً پوشیده از درخت بوده و در اصل جزو جنگل‌های پایین‌دست منطقه تالش به حساب می‌آمده است. اما به‌خاطر چرای بیش از حد دام‌ها در این منطقه و ازدیاد روز به روز جمعیت دام‌ها، تمام این جنگل‌ها تبدیل به مرتع شد و در نهایت این مراتع هم در حال از بین رفتن است چون خاک کاملاً سست شده و پوشش گیاهی در حال از بین رفتن است و وقتی پوشش گیاهی از بین برود ریشه‌ای نیست که خاک‌ها را نگه دارد. دلیل بعدی به  بارش‌های زیاد منطقه گیلان مربوط می‌شود. بارش‌های زیاد باعث می‌شود که خاک، سست و جابه‌جا شود و در نهایت سیلاب‌های زیادی در پایین دست ایجاد شود. این یکی از بزرگ‌ترین معضلاتی است که مردم ایران در طبیعت بخصوص در جنگل‌های هیرکانی با آن دست و پنجه نرم‌ می‌کنند. برای رفع این شرایط، باید در سریع‌ترین زمان ممکن پوشش گیاهی منطقه ترمیم شود. هر یک از ما‌ می‌توانیم با کاشت یک نهال در این زمینه تأثیرگذار باشیم. 
گیلان سرزمینی سرشار از 
طراوت طبیعت
پیش از اینکه این سرزمین، گیلان نامگذاری شود نام‌های دیگری داشت. «وارِنا» که در اوستا آمده، «کادوسیان» که یونانیان ذکر کرده‌اند، «دیلمان» پیش از اسلام و در نهایت، گیلان. وجه تسمیه گیلان به اقلیم و آب و هوای این منطقه ارتباط دارد. به‌دلیل بارش بسیار زیاد باران در گیلان، سطح زمین معمولاً پوشیده از گل‌ولای می‌شود. در گویش مردمان این ناحیه به گِل، گیل گفته می‌شود و گیلان سرزمین مردمانی است که پای در گِل دارند اما همواره رو به سوی آفتاب، امید و طراوت‌اند. گیلان به معنی سرزمینی است که همواره خاکش به خاطر بارش باران فراوان به گِل تبدیل شده است. این منطقه در هر فصل سرشار از گل و گیاه است، سرشار از طراوت طبیعت، دامن چین‌دار و سبز کوهستان در فصل بهار با طرح و نقش شقایق‌های سرخ جلوه دیگری به خود می‌گیرد و وجود آب و بارش باران این منطقه را به بهشتی سرسبز تبدیل‌ می‌کند.
دره ناورود درگذشته مسیر کوچ مردمان خلخال به اسالم گیلان بود. آذری‌های این دیار در گذشته محصولات‌شان را از خلخال به اسالم می‌بردند و آنجا با برنج و چای و دیگر محصولات گیلان معاوضه می‌کردند، اما امروز جاده‌ای میان کوه و جنگل ساخته شده و مردم با خودرو از این راه به مقصد می‌رسند.

مردم‌ منطقه کری، مهربان و میهمان‌نواز

همیشه سعی کنید در سفر به مناطق مختلف ایران با هموطن‌های محلی ارتباط برقرار کنید. این ارتباط باعث آشنایی با آداب و رسوم و فرهنگ مردمان پاک‌سرشت آن منطقه می‌شود و چیزهای زیادی از آنها یاد می‌گیرید. در ابتدای ورودتان به ییلاق کری تعدادی خانه‌های سنتی و زیبا می‌بینید که اهالی بسیار مهربانی دارند و حتماً از شما میهمان‌نوازی می‌کنند. خانه‌های این منطقه به‌شیوه مردم گیل از شاخه درختان ساخته شده است. اگر زمان کافی برای این سفر دارید می‌توانید روی اقامت در خانه‌های محلی  این منطقه حساب کنید.

روستا‌گردی‌در‌دل جنگل‌های اسالم 
هنوز مسیر طولانی‌ در پیش دارید اما از اینکه در مسیر عشایر این مناطق قدم می‌زنید حس خوبی خواهید داشت. اینجا باید چشم‌هایتان را ببندید و صدا و تصویر زنان و مردان در حال کوچ را تصور کنید.
به رودخانه که رسیدید باید از کنار آن جلو بروید تا به راه اصلی برسید. میان راه از کنار آثار سیل و رانش زمین که به خاطر تخریب جنگل‌های بالادست توسط انسان به وجود آمده می‌گذرید. چند صد متر جلوتر از رودخانه به روستایی متروک می‌رسید که می‌توانید آنجا برای چند ساعت استراحت کنید. با گشتی در خانه‌های این روستای متروک حس می‌کنید که روح خاطرات بسیار زیبایی آنجا همچنان باقی است. بعد از استراحتی کوتاه بهتر است زودتر به راه‌تان ادامه بدهید. بعد از یک پیاده‌روی خیلی طولانی چند ساعته به روستای ناوبالا می‌رسید. متأسفانه از این روستا چیز زیادی باقی نمانده و هیچ خانواده‌ای اینجا زندگی نمی‌کند. به‌خاطر اینکه سیل و رانش زمین به‌کلی خانه‌های اینجا را از میان برده و فقط سه یا چهار خانه باقی مانده که آنها هم خالی از سکنه است. باید مسیر را ادامه دهید تا به روستای ناوپایین برسید. باز هم باید پیمایش طولانی را پشت سر بگذارید تا به روستای ناوپایین برسید. روستا خلوت است و جمعیت زیادی در آن زندگی نمی‌کنند. مردم این روستا هم مهربان و میهمان‌نواز هستند و حتماً از شما برای پذیرایی به خانه‌شان دعوت می‌کنند. خانه‌هایی که از در و دیوارشان روح زندگی و زیبایی می‌بارد و صاحبخانه‌هایی که به دور از تجمل و چشم و‌هم‌چشمی در کنار هم با تلاش و امید زندگی می‌کنند. حتی می‌توانید در خانه‌ها، اتاقی را بگیرید و شب را آنجا بمانید. خانه‌هایی که بعضاً بیش از ۱۵۰ سال عمر دارند، خانه‌هایی با سقف‌های چوبی و دیوارهای کاهگلی و جاجیم و گلیمی که زیر پایشان انداخته‌اند، پر از انرژی خواهد بود. در کنار این همه هنری که وجود دارد و مردم صمیمی، مهربان و میهمان‌نواز روستا اصلاً احساس غربت نخواهید کرد.

آرامش گنج پنهان روستای ناوپایین
صدای پرنده‌ها و صدای زنگوله دام روستاییان، صدای صبح است. روستای ناوپایین روستای خاصی است. معماری تمام خانه‌های این روستا به‌صورت سنتی حفظ شده است و هیچ خانه جدیدی که ساختار شهری و غیربومی داشته باشد در آن وجود ندارد. خانه‌های مردمان تالش که در جنگل زندگی می‌کنند از چوب، سنگ و کاهگل ساخته شده است. خانه‌هایی که با طبیعت و محیط اطرافش همخوانی و هارمونی بسیارخوبی دارد. مردم روستای ناوپایین به کمک یک توربین که رودخانه ناو آن را می‌چرخاند برق تولید می‌کنند و مردم روستا از نعمت برق برخوردارند. مردم اینجا همه سنت‌هایشان را حفظ کرده‌اند. آرامش و زندگی در جوار طبیعتی زیبا، چیزی است که اکنون در اکثر کشورها از عوامل مهاجرت معکوس به شمار‌ می‌رود. خیلی از مردم شهرنشین حالا دوست دارند قید زندگی در شهر را بزنند و از روزمرگی، دود و شلوغی فرار کنند و در مناطقی زندگی کنند که بتوانند طعم آرامش را بچشند.

ایستگاه آخر: کاسپین ...
از روستای ناوپایین باید چند ساعتی به راه‌تان ادامه بدهید تا به سواحل دریای کاسپین در گیلان برسید. حالا به مقصد رسیده‌اید. البته زیبایی طبیعت و مسیر ایل‌راه خستگی به تن شما نمی‌گذارد.

تالش از گذشته
تا به‌امروز
عشایر تالش کری هم دیگر به سبک گذشته از این راه کوچ نمی‌کنند. مردم کری دامدار و اصالتاً تالش هستند. مردمانی ساده و زحمتکش که پنج ماه از سال را در ییلاق هستند اما در فصل سرد به جنگل‌های اسالم کوچ می‌کنند. تالش نام یکی از اقوام کهن ایران است که سکونتگاه اصلی آنها در البرزغربی از جنوب‌شرقی جمهوری‌آذربایجان تا شمال‌غربی استان گیلان و استان اردبیل است. اما امضای عهدنامه گلستان در سال 1192 هجری شمسی توسط فتحعلی‌شاه قاجار بین ایران و روسیه باعث جدایی بخشی از پیکره بسیار با ارزش تالش شد. درنهایت ۱۴ سال بعد با امضای عهدنامه ننگین ترکمنچای، تالش به دوقسمت کاملاً جدا از هم تبدیل شد و پیوند میان مردمان تالش از هم گسست. اما تالش‌هایی که امروز در ایران زندگی‌ می‌کنند، پیوند عمیقی با فرهنگ‌شان دارند. یکی از چالش‌ها و مشکلات فرهنگی که در میان اقوام تالش زبان در گیلان وجود دارد این است که زبان تالشی کم‌کم دارد به فراموشی سپرده می‌شود، به‌خاطر اینکه جوان‌ها در مدرسه، تلویزیون و برخوردهای اجتماعی‌شان کمتر با کسانی  ارتباط دارند که هم‌زبان‌شان باشد و فقط بزرگان تالش هستند که می‌توانند به این زبان خوب صحبت کنند.

با آلوچه‌های جنگلی از خودتان پذیرایی کنید
بعد از پیمایش مسیری نه چندان طولانی وارد دره ناورود می‌شوید و چشمه را در زیر پایتان می‌بینید. بهار فصل شکوفه میوه‌های جنگلی است و مهم‌ترین میوه جنگل‌های البرز، آلوچه‌های خوشمزه و ترش است. این آلوچه‌ها نه سم خورده هستند و نه کود شیمیایی پای آنها ریخته شده است، به‌همین دلیل پاکِ پاک هستند و آماده خوردن.

دید و بازدید و‌ شب‌نشینی، تفریح ییلاق‌نشینان کری
بزرگ‌ترین تفریح مردم طبیعت‌نشین کار است اما به جز آن، دید و بازدید برایشان مهم است. بیشتر شب‌ها، همسایه‌ها در یکی از کلبه‌ها دور هم جمع می‌شوند و باهم به صحبت و بازگویی خاطرات و مشکلات‌شان می‌پردازند. قطعاً اگر شما هم میهمان آنان باشید از شب‌نشینی و همصحبتی با این مردم لذت می‌برید.