ویژه نامه پلاس۸۱۶۰ - ۲۲ فروردین ۱۴۰۲
این‌گیاهان‌خاص
زهره توکلی / از حدود 8 هزار و 423  گونه گیاهی شناخته شده در ایران بیش از 2 هزار و 300 گونه دارای خواص دارویی است و بیش از یکهزار و 728 گونه منحصر به فرد داریم که رویش آن فقط در ایران بوده و بومی کشورمان است و به طور مستقیم مورد مصرف قرار می‌گیرد.
این گونه‌های گیاهی در صنایع مختلف دارویی، غذایی به عنوان مکمل‌ها و انواع چاشنی‌های غذایی بویژه غذاهای سنتی، همچنین صنایع بهداشتی و آرایشی و عطر و ادکلن، پرورش آبزیان و زنبورعسل و تولید و کنترل فرسایش خاک کاربرد زیادی دارند، به همین دلیل ازاهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردارند. هر کدام از این گیاهان ویژگی‌های خاص خودش را دارد لذا بهره‌برداری از آنها باید به میزانی باشد  که به اصل، منبع و پایه آن آسیبی وارد نشود و در واقع رویش گیاهان دچار خدشه نشود و به زادآوری آن آسیب نرسد.
کارکردها و کاربردهای شگفت‌انگیز گیاهان کوهی و دارویی 
این گیاهان در ایجاد رنگ‌های طبیعی، صنایع غذایی، آرایشی و بهداشتی، پرورش آبزیان، پرورش زنبورعسل و همچنین در تولید و کنترل فرسایش خاک کاربرد و نقش زیادی دارند. همچنین گیاهان دارویی و کوهی، کارکردها و تأثیر زیادی در حفظ محیط زیست نظیر جلوگیری از سیلاب‌ها و ریزگردها دارند. از سوی دیگر نیازهای دامی را تأمین می‌کنند و موجب کسب درآمدهای ارزی برای کشور می‌شوند بنابراین باید از منابع طبیعی استفاده بهینه کرد.

چالش بزرگ
چند سالی است که مقدار گیاهان کوهی و دارویی که اوایل سال در بازارها به فروش می‌رسد، افزایش داشته و نگرانی‌ها برای ازبین رفتن برخی از این گونه‌های ارزشمند را دامن زده است، بخصوص اینکه برخی از این گیاهان را با ریشه از خاک درمی‌آورند. این گیاهان ارزشمند طی سال‌ها توسط عده‌ای که اغلبشان با شرایط برداشت اصولی گیاهان خودرو آشنایی ندارند، وارد بازارها می‌شود. از آنجا که مردم هم برای مصارفی نظیر استفاده در غذاهای سنتی و کاربردهای دارویی از این گیاهان کوهی استقبال می‌کنند، حجم بالای برداشت این گیاهان آن هم با بی‌رحمی و با کندن ریشه گیاه ضمن آسیب فراوان به پوشش گیاهی این اراضی و تنوع گونه‌های گیاهی، برخی از انواع گیاهان نادر را در معرض انقراض قرار داده است. این گیاهان با خواص مختلف و ارزشمند با کاربری غذایی، دارویی یا ادویه‌ای معمولاً از دامنه کوه‌ها، دشت‌ها یا ارتفاعات برداشت می‌شود. این درحالی است که حتی روش تکثیر برخی از این گیاهان خودرو هنوز نامشخص است.

این هجمه و نابودی پایه‌های مادری و فرسایش خاک و ...
مدیرکل دفتر امور مراتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در گفت و گو با «ایران» کاهش و حذف گونه‌های در حال انقراض گیاهی را از نتایج افزایش بی‌رویه برداشت‌ها و بهره‌برداری از منابع طبیعی عنوان کرد و گفت: طی سال‌های گذشته این گیاهان دارویی و کوهی مورد هجمه مردم قرار گرفته که باعث می شود در سال‌های بعد، چیزی از آنها باقی نماند چون این هجمه‌ها، نابودی پایه‌های مادری و کاهش تنوع زیستی را به دنبال خواهد داشت. به گفته وی، این گیاهان در 5 ناحیه رویشی شامل ارسباران، ایران توران، هیرکانی، زاگرسی، خلیج فارس- عمانی، تنوع ژنتیکی قابل توجهی دارند. بهزاد اظهار داشت: در اقلیم هیرکانی، ریواس، تره کوهی و کنگر بیشتر مشاهده می‌شود که جزو گیاهان بهاره است اما امروزه به دلیل برداشت‌ها و بهره‌برداری‌های بی‌رویه و غیراصولی در معرض تهدید انقراض قرار گرفته است. وی با بیان اینکه در منطقه رویشی زاگرس هم تره کوهی و کرفس کوهی بیشتر مشاهده می‌شود، تصریح کرد: کرفس کوهی جزو گونه‌های نادر و منحصر به فرد محسوب می‌شود که بیشترین رویش آن در 4 شهرستان فریدونشهر، کوهرنگ، دنا و الیگودرز است اما متأسفانه این گیاهان کوهی خوراکی طی چند سال اخیر در تره بار به فروش می‌رسید. بهزاد، کرفس کوهی را بیشتر مختص 4 استان، لرستان، اصفهان، چهارمحال و بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد اعلام کرد و گفت: در منطقه خلیج فارس - عمانی هم قارچ دنبلان کوهی رویش دارد. وی افزود: در مجموع در کشور 4 نوع قارچ داریم که شامل قارچ دنبلان کوهی قرمز، سفید، قهوه‌ای و سیاه است که برداشت و بهره‌برداری از ترافل سیاه ممنوع است. به طور نمونه ترافل (قارچ سیاه) در کلاله استان گلستان رویش دارد اما به دلیل همزیستی با جنگل، برداشت آن ممنوع اعلام شده است چون اغلب اینها به صورت نارس برداشت می‌شوند لذا نتیجه آن خشک شدن ریشه درختان جنگل خواهد بود.

فرسایش و برداشت سالانه
2 میلیارد تن خاک در‌کشور
به گفته وی، برداشت بی‌رویه و غیراصولی گیاهان کوهی و دارویی، پوشش خاک را هم از بین می‌برد و فرسایش سطحی هزاران تن خاک را به دنبال خواهد داشت. بهزاد اظهار داشت: سالانه 2 میلیارد تن فرسایش و برداشت خاک در کشور داریم که نتیجه این برداشت‌ها، ایجاد سیلاب و روان‌آب‌ها و انباشته شدن خاک در پشت سدهاست. لایروبی این خاک‌های انباشته هم متحمل هزینه‌های سنگین خواهد بود. وی گفت: برداشت‌های بی‌رویه موجب از بین رفتن زمین‌های زراعی می‌شود، درصورتی که تشکیل یک سانت از خاک 100 تا 800 سال طول می‌کشد. البته این مدت زمان برای وقتی است که همه شرایط برای تشکیل خاک مهیا باشد.