هفتاد سال از اعدام دکتر حسین فاطمی، وزیر امور خارجه دولت دکتر محمد مصدق، می‌گذرد. دکتر فاطمی، از چهره‌های برجسته و ملی‌گرای ایران، سحرگاه 19 آبان 1333 به دست جوخه اعدام سپرده شد. این رویداد برای بسیاری، نه تنها خاطره‌ای تلخ از مرگ مردی جوان، بلکه نمادی از مقاومت در برابر استبداد و دفاع از ملی‌گرایی است. زندگی او سرشار از تلاش، اندیشه و تحول سیاسی بود که در این بازنویسی، با مرور چندین نکته کمتر شناخته‌شده و ناگفته، بازگو می‌شود.

تصویری از جاودانگی در قاب تاریخ

اعدام، قتل یا ترور در جوانی، اغلب تصویر فرد را در همان سن و سال در تاریخ تثبیت می‌کند. اگرچه دکتر فاطمی به دلیل فعالیت‌های سیاسی و ملی‌گرایانه خود اعدام شد، ولی هنوز پس از 70 سال از او با احترام یاد می‌شود. شاید اگر در آن روز اعدام نمی‌شد، طبیعی بود که اکنون دیگر در قید حیات نباشد، اما نام و خاطره‌اش در تاریخ جاودانه شده است. برخلاف آنچه برخی سلطنت‌طلبان در سال‌های اخیر تلاش دارند بگویند، وی تنها به جرم تلاش برای براندازی یا کودتا اعدام نشد، بلکه شاه، که حتی خود نیز علاقه‌ای به یادآوری آن زمان نداشت، با این اعدام از خاطره فاطمی فاصله گرفت. این در حالی است که در خاطرات همسر دوم شاه، ثریا اسفندیاری، آمده که شاه در مقطعی سلطنت را پایان‌یافته تلقی می‌کرد.

یگانه رجل ملی که به اعدام سپرده شد

در بین رجال ملی‌گرای ایران، تنها دکتر فاطمی بود که چنین سرنوشت تلخی یافت. دیگر چهره‌های همفکر او مانند مصدق و یارانش، پس از تحمل دوران حبس، به زندگی بازگشتند. به گفته برخی تحلیلگران، فاطمی به خاطر تلاش برای تغییر سلطنت به جمهوری در آن روزهای بحرانی مرداد 1332، هدف انتقام شاه قرار گرفت. مصدق هرچند زیر بار تغییر سلطنت نرفت و به حفظ قانون اساسی مشروطه تأکید داشت، اما فاطمی راهی متفاوت را در ذهن داشت. برخی می‌گویند اگر شاه و ملکه بدون اعلام قبلی از کشور فرار نمی‌کردند، شاید فاطمی این‌گونه به سرنوشت اعدام نمی‌رسید.

زخم‌های عمیق ترور

در سال 1330، هنگامی که دکتر فاطمی بر مزار محمد مسعود در قبرستان ظهیرالدوله سخنرانی می‌کرد، توسط محمدمهدی عبدخدایی، از اعضای فداییان اسلام، هدف ترور قرار گرفت و به شدت زخمی شد. این حمله، فاطمی را ضعیف کرد و باعث شد که در سال‌های بعد، چهره‌ای پیرتر از سن واقعی خود داشته باشد. فداییان اسلام که او را متهم به اقدامات ضداسلامی کرده بودند، دست به این ترور زدند.

گذر از علاقه شاه به اعدام

شاید کمتر کسی بداند که شاه در گذشته علاقه و احترام خاصی به فاطمی داشت. مدتی قبل از کودتا، دکتر فاطمی مدال نشان همایون را از شاه دریافت کرد. اما پس از کودتای 28 مرداد و بازگشت شاه به ایران، روابط میان این دو به شدت تیره شد و شاه تصمیم گرفت که فاطمی را به اتهاماتی مانند تمرد از مقام سلطنت و توهین به دربار، به مرگ محکوم کند.

برخی نکات کمتر گفته شده

نخستین ایرانی دارای دکتری روزنامه‌نگاری: دکتر فاطمی نخستین ایرانی بود که در خارج از کشور مدرک دکتری در رشته روزنامه‌نگاری را کسب کرد. در سال‌های اخیر، این نکته توسط دکتر هادی خانیکی به دانشجویان روزنامه‌نگاری یادآوری شده که فاطمی، فراتر از سیاست، یک روزنامه‌نگار تحصیل‌کرده نیز بود.

باجناق ژنرال: در دوران زندان، همسر فاطمی و خواهرش به ملاقات او می‌رفتند. خواهر همسر او، پریوش سطوتی، بعدها با مهدی رحیمی، ژنرال ارتش و فرماندار نظامی تهران در سال‌های انقلاب 57، ازدواج کرد.

چرا شاه به اعدام رضایت داد؟: دلایل متعددی برای این تصمیم شاه وجود دارد، از جمله توهین‌های فاطمی به شاه در روزنامه باختر امروز و مخالفت‌های علنی او با سلطنت که باعث شد شاه در نهایت با اعدام او موافقت کند.

یادگار فاطمی: سیروس فاطمی، تنها فرزند دکتر فاطمی که خاطره‌ای از پدرش نداشت و در لندن وکالت می‌کرد، در سال 1394 در اثر سکته قلبی درگذشت. گفته شده که شاه هزینه تحصیل او را تقبل کرده بود.

چاقوی شعبان: دکتر فاطمی یک‌بار دیگر نیز در پله‌های شهربانی هدف حمله قرار گرفت؛ حمله‌ای که توسط شعبان جعفری معروف به «شعبان بی‌مخ» صورت گرفت، اما به لطف خواهرش سلطنت، از این حمله جان سالم به در برد.

این وقایع و ده‌ها نکته دیگر از زندگی دکتر فاطمی، همچنان مورد بحث و تحلیل قرار دارند و یادآور این هستند که او با وجود از دست دادن جان خود، در قاب تاریخ ماندگار شد و همچنان زنده در خاطرات ایرانیان به شمار می‌آید.