گفتگو با استاد عبدالحسین حائری و غلامرضا فدایی عراقی

همشهری: اگر ممکن است درباره کتابخانه‌های جدید در ایران صحبت را ادامه دهیم.

استاد حائری: وقتی کار تأسیس کتابخانه مجلس شروع شد، در ایران تنها دو کتابخانه پرسابقه و مهم وجود داشت: یکی کتابخانه ملی و دیگری کتابخانه آستان قدس. قدیمی‌ترین کتابخانه ایران بی‌گمان همان کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد است. در این کتابخانه، مقدار بسیار زیادی کتب موقوفه وجود داشته است. اساساً به دلیل وجود وقف و موقوفات، در اماکن متبرکه همواره تعدادی کتاب به صورت کتابخانه‌های محدود وجود داشته است، منتها این کتاب‌ها عمدتاً خصلت مذهبی داشته و نسخه‌های قرآن و کتب ادعیه یا روایات معصومین بوده است. مردم کتاب‌هایشان را وقف آستان قدس می‌کرده‌اند تا از دستبرد مهاجمان و یا خطر نابودی و سوزانده شدن حفظ شود. کتابخانه آستان قدس که چند قرن قدمت دارد، این‌گونه بنیان‌گذاری شد. در ادوار بعد، این کتابخانه گسترش پیدا کرد؛ خصوصاً در دوره قاجاریه که امنیت و آرامش نسبی، علیرغم عقب‌ماندگی‌های سیاسی و اجتماعی، پیش آمد. حالا هم که یکی از بزرگ‌ترین و مجهزترین کتابخانه‌ها، همین کتابخانه است.

کتابخانه دیگر، کتابخانه ملی است که الان هم نزدیک به نیم میلیون جلد کتاب در آن هست. این کتابخانه در سال ۱۳۱۶ هجری شمسی تأسیس شد. در ابتدا این کتابخانه در ساختمان کوچکی در موزه فعلی ایران باستان قرار داشت. کتاب‌های اولیه را هم از کتابخانه عمومی معارف که از مجموعه کتاب‌های کتابخانه مدرسه دارالفنون تشکیل شده بود، تأمین گردید. بعدها قانونی از مجلس گذشت که بر طبق آن هر کتابی که در کشور به چاپ می‌رسد می‌باید دو نسخه آن به کتابخانه ملی ارسال شود.

در کنار این کتابخانه‌ها، کتابخانه‌های دیگری هم بوده‌اند مثل کتابخانه ملک و امثالهم. اما از همه مهم‌تر و معروف‌تر کتابخانه مجلس است که از مؤسسات تابعه مجلس شورای ملی سابق و مجلس شورای اسلامی کنونی می‌باشد.

همشهری: قبل از اینکه درباره کتابخانه مجلس بحث بفرمایید، اگر ممکن است قدری درباره وجود تمایز کتابخانه‌های قدیم با جدید مطالبی را مطرح بفرمایید.

غلامرضا فدایی عراقی: کتابخانه‌های جدید، برخلاف کتابخانه‌های قدیم که در اختیار اشخاص خاصی بوده است، عمومی است و همه مردم می‌توانند از آنها استفاده کنند و این مسئله هم به انقلاب مشروطه و وضعیت پس از آن برمی‌گردد.

همشهری: یعنی یکی از مؤسسات تمدنی جدید در ایران محسوب می‌شود.

غلامرضا فدایی عراقی: بله. در شکل و محتوا از کتابخانه‌های جدید در اروپا پیروی شده و این کتابخانه‌ها تأسیس شده است. یعنی اولاً ساختمان‌های جدید با سالن مطالعه در آن ایجاد شده و ثانیاً همه نوع کتاب به زبان‌های گوناگون و در علوم و مباحث مختلف در آن گردآوری شده است. هدف تأسیس آنها هم کمک به رشد فرهنگ عمومی و بالا رفتن سطح معلومات همه افراد جامعه است، در حالی که کتابخانه‌های قدیم فقط گنجینه‌های اختصاصی بوده و در اختیار گروهی خاص بوده‌اند.

همشهری: این نکته نشان می‌دهد که وضعیت طبقات اجتماعی در ایران دگرگون شده و در اثر انقلاب مشروطیت، مردم برای اولین بار امکان پیدا کرده‌اند که در یک شرایط نسبتاً برابر از امکانات جامعه استفاده کنند.

استاد حائری: بله. البته مدارس جدید و تحصیلات نیز مؤثر بوده و نیازهای همین گروه‌ها و تحصیل‌کردگان جدید، شرایطی را به وجود آورد که تأسیس کتابخانه‌های جدید ضروری به نظر رسید. همچنین، برخی از دست‌اندرکاران و سیاستمداران و آدم‌های اهل علم وقتی به خارج از کشور رفتند، با مشاهده کتابخانه‌های جدید در آن سرزمین‌ها، فکر تأسیس کتابخانه‌های جدید در ایران به ذهنشان خطور کرد. مثلاً احتشام السلطنه… کتاب‌های احتشام السلطنه حدود ۳۰۰۰ جلد بوده و در واقع اساس کتابخانه را تشکیل می‌داده.

غلامرضا فدایی عراقی: کتابخانه مجلس در آغاز در سایه مساعی جمعی از نمایندگان فرهنگ دوست به وجود آمده و در زمانی پا به عرصه وجود گذاشت که کتابخانه‌ای غنی و منطبق با نیازهای زمان در ایران وجود نداشت. آغاز تأسیس و تشکیل رسمی این کتابخانه به سال ۱۳۰۴ شمسی برمی‌گردد، اما به لحاظ تاریخی می‌توان دوران حیات آن را به چهار دوره تقسیم کرد:

• دوره اول: تأسیس کتابخانه در ساختمان قدیم (از سال ۱۲۸۷ شمسی تا افتتاح رسمی آن در ساختمان قدیم در سال ۱۳۰۴ شمسی)
• دوره دوم: از افتتاح و آغاز کار رسمی آن در سال ۱۳۰۴ تا انتقال آن به ساختمان فعلی.
• دوره سوم: از افتتاح کتابخانه در ساختمان جدید (۱۷ بهمن ۱۳۴۱) تا وقوع انقلاب اسلامی ایران.
• دوره چهارم: از شروع انقلاب تا حال.

همشهری: فکر اولیه بنیان‌گذاری چنین کتابخانه‌ای از چه کسی بوده؟

غلامرضا فدایی عراقی: ظاهراً ابتکار طرح کتابخانه از ارباب کیخسرو شاهرخ بوده است. او در انجام مراحل مقدماتی تأسیس کتابخانه، گردآوری کتاب، ایجاد کتابخانه موقت و در نظر گرفتن جای مناسبی برای استقرار کتابخانه سهم بسزایی داشته است.

استاد حائری: علاوه بر اشخاصی که آقای فدایی نام بردند، احتشام السلطنه محمود علامیر و محمدعلی فروغی (ذکاءالملک) هم در پایه‌گذاری این کتابخانه تشریک مساعی داشته‌اند.

غلامرضا فدایی عراقی: بله. در آغاز حدود سال‌های ۱۲۹۱ تا ۱۳۰۲، پیش از آنکه کتابخانه مجلس در ساختمان ویژه افتتاح شود، کتاب‌ها در دو اتاق کوچک نگهداری می‌شد. بالاخره در سال ۱۳۰۲ کتابخانه به ساختمان شرقی مجلس منتقل گردید و پس از نزدیک به دو سال، در سال ۱۳۰۴ گشایش یافت و زیر نظر یوسف اعتصام الملک آشتیانی رسماً شروع به کار کرد.

(ادامه دارد)