🔰یادداشت‌ها
برای درک بهتر مطالب پیش‌ رو و آشنایی با تمدن‌ها و فرهنگ‌های مورد بحث، لازم دانستیم پیش از آغاز نوشتارها در یادداشتی به معرفی تمدن‌ها و فرهنگ‌ها و محوطه‌های باستانی بپردازیم. سپاس از همراهیتان.

🔵بین‌النهرین:
بین‌النهرین یا میان رودان یا مزوپوتامیا، اشاره به سرزمین میان دو رود دجله و فرات دارد. مفهوم واقعی آن، قلمرو و سرزمین‌هایی هستند که حول و حوش این دو رود به ترقی و شکوفایی دست یافتند و از لحاظ فرهنگی دارای درهم‌آمیختگی اساسی بودند. در نگاه کلی، این ناحیه شامل تمدن‌های اکد در بخش‌های مرکزی و شمالی و سومر در بخش جنوبی می‌شود. تمدن‌های آشور در شرق دجله، تمدن بابل در غرب فرات و تمدن عیلام در جنوب غربی آن و در رودخانه‌های کرخه و کارون واقع شده‌ بودند.

🟢دره سند:
رودخانه سند یا ایندوس به معنی جویبار و رود است. این رودخانه از ارتفاعات تبت و هیمالیا در شمال هندوستان سرچشمه می‌گیرد و در جهت جنوب غربی وارد پاکستان و در کنار بندر کراچی به دریای مکران (عمان) می‌ریزد. موهنجودارو و هاراپا دو شهر مهم تمدن سند هستند. حوزه تمدنی و فرهنگی دره سند در کشورهای پاکستان، هند و افغانستان امروزی گسترش یافته بود.

🟤شبه جزیره عربستان:
منظور از شبه جزیره عربستان در این‌جا، مناطق باستانی احساء و قطیف در کرانه‌های شرقی عربستان سعودی، تمدن دیلمون بحرین و تمدن مَگَّن در عمان است.

🟡نواحی شمالی خلیج فارس:
مناطق باستانی شمال خلیج فارس که در استان‌های هرمزگان، بوشهر، فارس و خوزستان که بین دو مجموعه تمدنی و فرهنگی جنوب شرق ایران و تمدن عیلام واقع شده بودند.

⚪️جنوب شرقی ایران:
حوزه فرهنگی و تمدنی منطقهٔ جنوب شرق ایران شامل سیستان، کرمان، هرمزگان و بلوچستان که از مهم‌ترین مناطق باستانی آنها می‌شود به شهرسوخته، جیرفت، تپه یحیی، تل ابلیس، شهداد و بمپور اشاره کرد. (بیشتر بدانید (https://t.me/balochs_history/2306))

برگرفته از: 📕خلیج فارس راه اصلی تجارت دریایی بین تمدن سند و بین النهرین در هزاره سوم پ.م
✍🏻نویسندگان: مهدی مرتضوی، حیدر امیری
📚سرچشمه: پژوهشنامه تاریخ سیاست و رسانه. صفحات ۱۵ تا ۳۶. سال چهارم، شماره دوم، پیاپی ۱۲، تابستان ۱۴۰۰

مقدمه
🔻در طی چند دهه گذشته چشم‌اندازهای روشنی از ارتباط بین تمدن سند و بین‌النهرین به‌دست آمده است. تحقیقات باستان‌شناسی تعدادی از مسیرهای تجاری، از جمله راه‌های دریایی و خشکی را نشان می‌دهند که تمدن سند را به منطقه بین‌النهرین از طریق ایران، به ویژه خلیج فارس و جنوب شرقی ایران مرتبط می‌کرد. اگرچه مسیرهای زمینی مهم‌ترین شبکه ارتباطی تا نیمه‌اول هزاره سوم پیش از میلاد بود، اما ظاهراً از نیمهٔ دوم هزاره سوم پ.م مسیرهای تجارت دریایی جایگزین مسیرهای زمینی شد و این جایگزینی باعث پیوند تمدن دره سند با جوامع مرتبط به خلیج فارس شد.

🔻تجارت به مفهوم وسیع آن به مدیریت انتقال دوطرفه مواد، اشیاء و کالاها توسط بنگاه‌های تجاری یا فرد از یک مکان به مکان دیگر شناخته می‌شود. این‌گونه استدلال می‌شود که این نوع تقاضای اقتصادی برای کالا (تجارت وسیع)، رشد و توسعه‌ی نظام اقتصادی را نشان می‌دهد. افزایش تقاضا برای کالاها نه تنها تخصصی شدن کار را ایجاد می‌کند، بلکه باعث توسعه تجارت بین‌المللی و انتقال جنبه‌های ویژه و اجتماعی تمدنی می‌شود. تجارت خارجی منظم با مناطق دوردست، یکی ده معیار اساسی ذکر شده توسط ویر گوردن چایلد باستان‌شناس استرالیایی برای جوامع شهری است.

🔻مسیرهای تجاری میان سند و بین‌النهرین: شواهد باستان‌شناسی در جوامع شهری تمدن دره سند و جنوب شرقی ایران، نشان می‌دهد که تجارت گسترده‌ای میان این دو منطقه و تمدن‌های دیگر وجود داشته است و این شواهد، نشان‌دهندهٔ وجود مسیرهای دریایی و خشکی که تمدن سند را از طریق مناطق کوهستانی غرب آن، به ویژه جنوب شرقی ایران و خلیج فارس به بین‌النهرین متصل می‌نمود.
اگرچه مسیرهای زمینی مهم‌ترین شبکه ارتباطی تا نیمه‌اول هزاره سوم پیش از میلاد بود، اما ظاهراً از نیمهٔ دوم هزاره سوم پ.م مسیرهای تجارت دریایی جایگزین مسیرهای زمینی شد و این جایگزینی باعث پیوند تمدن دره سند با جوامع مرتبط به خلیج فارس شد.
این تغییر از حوزه تجارت خشکی به تجارت دریایی با حضور جمعیتی از تمدن دره سند (هاراپا) در شورتگای بدخشان در حدود ۲۵۰۰ پ.م ارتباط دارد. تجار هاراپایی، سنگ لاجورد را از راه‌های زمینی از شورتگای به دره سند حمل و سپس از راه‌های دریایی به‌وسیله کشتی آن را به شبه جزیره عربستان و احتمالاً در پایان به مصر حمل می‌کردند.
مسیرهای تجاری (بخش اول)
🔻شواهد موجود، نشان‌ می‌دهند ک روابط تجاری جوامع حوزه تمدنی دره سند در هزاره سوم پیش از میلاد دو شاخه مهم داشته است. یکی از روابط تجاری مهم دره سند با بین‌النهرین و دیگری با آفریقا (حوزه تمدنی رود نیل) است.
این روابط تجاری در شبکه گسترده‌ای از مسیرهای زمینی و دریایی جریان داشتند. بلوچستان نیز نقش مهمی در این مسیرها داشت و بیشتر راه‌های تجاری دره سند از سرزمین و دریاهای بلوچستان می‌گذشت.

🔻مسیر اول تجارت دریایی، در امتداد کرانه‌های مکران به شبه جزیره عربستان متصل می‌شد. این مسیرها از دره سند به جنوب شرقی ایران می‌رسید و از شهرهای باستانی بمپور و تپه یحیی و میناب می‌گذشت و از آنجا از طریق راه‌های دریایی به تمدن‌ها و فرهنگ‌های شبه جزیره عربستان می‌پیوست. این تجارت دریایی، فرهنگ باعث گسترش «فرهنگ ام‌النار» در جنوب شرقی عربستان و دیلمون بحرین گردید. فرهنگ ام‌النار شامل فرهنگ دیلمون در بحرین، جزیره فیلکه در کویت و سایر کرانه‌های همجوار بود. مناطقی همچون مجموعه فرهنگی ام‌النار و هیلی (هر دو در امارات متحده عربی) و گورستان‌های دورهٔ جمدت‌النصر (عراق) آشکارا نشان‌دهندهٔ تجارت دریایی شبه جزیره عربستان با تمدن‌های بین‌النهرین و سند می‌باشند.
همچنین شباهت‌ بین سفال‌های ام‌النار با بمپور و تپه یحیی در جنوب شرقی ایران و وجود مهرهای استوانه‌ای در تپه یحیی که قابل مقایسه با مهرهای سومر هستند، وجود شبکه منظم تجارت دریایی <سند-جنوب‌شرقی ایران- شبه جزیره عربستان- بین‌النهرین> را تایید می‌کنند.

🔻دومین مسیر تجارت دریایی را می‌شود از طریق دره سند به جنوب شرقی ایران و سپس خلیح فارس دنبال کرد. در جنوب شرقی ایران، تپه یحیی کرمان و بمپور بلوچستان از طریق مسیرهای زمینی به سمت جنوب و خلیج فارس برای حمل و نقل دریایی متصل می‌شدند.
این مسیر را می‌شود بدین شکل <سند-جنوب شرقی ایران-خلیج فارس-بین‌النهرین> تعریف کرد.

مسیرهای تجاری (بخش دوم)
🔻سومین مسیر تجارت دریایی را می‌توان در غربی‌ترین شهرهای تمدن هارابیان از حوزه تمدنی دره سند، در بنادر سوتکاگن دور و سوتکا کوه بلوچستان پاکستان دنبال کرد. پیوند تمدن هارابیان یا هاراپن با بین‌النهرین بر اساس یافته‌های فرهنگی مانند مهرها و سفال‌‌های باستانی کشف شده است. جوامع هاراپَن علاوه بر بین‌النهرین، این کالا‌ها را از بنادر خود در بلوچستان از طریق دریای مکران و سواحل شرقی شبه جزیره عربستان به دریای سرخ حمل می‌کردند و به همین ترتیب مواد غذایی را از آفریقا به دره سند می‌آوردند.
از جمله مواد فرهنگی که ارتباط بین تمدن بزرگ دره سند با بین‌النهرین را تایید می‌کند: وجود سفال‌های رنگی کالی‌بانگان، موندیگاک، کولی و مهرهای موهنجودارو در بین‌النهرین. همچنین تجارت مواد خام اولیه با سومر، مهرهای سندی یافت شده در شوش و اور و سایت‌های دیگر در بین‌النهرین، الگوها، مدل‌ها و نقاشی‌ها از محصولاتی دریایی ساخته شده سندی که توسط مردمان بین‌النهرین استفاده می‌شد از دیگر شواهد تجارت بین تمدن‌های سند و بین‌النهرین هستند.
🔻بنابراین این مسیر تجارت دریایی را می‌شود به شکل (تمدن دره سند- بنادر هاراپایی مکران-شرق شبه جزیره عربستان-آفریقا) و (تمدن دره سند- بنادر هاراپایی مکران- بین‌النهرین) تعریف کرد.

💡دانستنی‌ها: موهنجودارو و هاراپا دو شهر مهم تمدن سند هستند. این دو شهر در جریان طبیعی پیدایش شهرهای قدیمی یعنی از تبدیل روستا به شهر به‌وجود نیامده‌اند. بلکه بر اساس برنامه‌ریزی مهندسین و متخصصین تاسیس شدند و دارای خیابان‌های پهن، سیستم آبرسانی، حمام و فاضلاب بودند.
شوش پایتخت تمدن عیلام بود و اور از شهرهای مهم تمدن‌های سومر و اکد به شمار می‌رود.
کولی در بلوچستان پاکستان واقع شده است و کالی‌بنگان نیز در شمال راجستان هند، و هردوی این تمدن‌های بخشی از حوزه تمدنی دره سند هستند. 
موندیگاک در قندهار افغانستان است و به‌همراه شهرسوخته سیستان، در حوزه تمدنی و فرهنگی رود هیرمند واقع شده‌اند.

🔻مسیر تجارت زمینی میان سند و بین‌النهرین:
این مسیر از رود سند آغاز و از طریق سرزمین مکران به بمپور در جنوب شرقی ایران می‌رسید و پس از عبور از سرزمین‌های شمالی خلیج فارس به تمدن عیلام و بین‌النهرین متصل می‌شد. این مسیر تجارت زمینی را می‌توان پس از بمپور در بلوچستان، در محوطه‌ها و تپه‌های باستانی بندرعباس در ورودی خلیج فارس، مادوان، فسا، سروستان، شیراز دنبال کرد تا در نهایت به تمدن ایلام و فرهنگ سیلک و بین‌النهرین برسد.