خیابان ولی‌عصر (عج)، طولانی‌ترین خیابان خاورمیانه، با درختان چنار بلندبالای خود، نمادی از زیبایی و تاریخ تهران است. این خیابان که از میدان راه‌آهن تا میدان تجریش امتداد دارد، روزگاری با هزاران درخت چنار سرسبز، خاطرات خوش بسیاری از تهرانی‌ها را رقم زده است. اما امروز، این درختان کهنسال با چالش‌های بسیاری روبه‌رو هستند و هر روز تعداد بیشتری از آن‌ها از دست می‌روند.

تاریخچه‌ای از کاشت چنار در خیابان ولی‌عصر

سال ۱۳۰۹، مجلس شورای ملی قانون توسعه خیابان‌های تهران را تصویب کرد و به‌دنبال آن، جاده مخصوص پهلوی (خیابان ولی‌عصر فعلی) ساخته شد. این خیابان که از میان زمین‌های کشاورزی و تپه‌ماهورهای تهران عبور می‌کرد، به‌منظور دسترسی بهتر به شمیران طراحی شد.

در اوایل دهه ۲۰ خورشیدی، به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار، به فاصله هر دو متر، یک چنار و بین هر دو چنار، یک بوته گل سرخ کاشته شد. در مجموع، دو طرف خیابان با ۱۸ هزار درخت چنار پوشیده شد. این خیابان به‌سرعت به یکی از زیباترین و خاطره‌انگیزترین خیابان‌های تهران تبدیل شد.

چرا چنارهای ولی‌عصر از بین می‌روند؟

اگرچه خیابان ولی‌عصر روزگاری به “چنارستان تهران” معروف بود، اما تغییرات شهری و عوامل انسانی باعث شده است که این درختان با خطر نابودی مواجه شوند. طبق سرشماری رسمی سال ۱۳۸۲، تعداد چنارهای خیابان ولی‌عصر به ۸۹۴۸ اصله کاهش یافته بود. از این تعداد:

• ۷۹۲۲ اصله سالم (کارت سبز)
• ۷۵۵ اصله در حال خشک شدن (کارت زرد)
• ۲۵۱ اصله خشک و بیمار (کارت قرمز)

امروز، با گذشت بیش از دو دهه از این سرشماری، احتمالاً تعداد درختان چنار بسیار کمتر از این تعداد است.

عوامل تهدیدکننده چنارهای تهران

کارشناسان دلایل متعددی را برای کاهش تعداد چنارهای تهران عنوان می‌کنند، از جمله:

۱. ساخت‌وسازهای شهری

• گودبرداری‌های عمیق: ساخت برج‌ها و ساختمان‌های بلندمرتبه باعث از بین رفتن آب‌های زیرزمینی اطراف ریشه درختان شده است.
• ریختن مصالح ساختمانی: خاک‌های آهکی و سیمانی روی برگ‌ها و ریشه درختان می‌نشینند و مانع تنفس و جذب آب می‌شوند.
• بلندمرتبه‌سازی: ساختمان‌های بلند، نور طبیعی را از درختان می‌گیرند و رشد آن‌ها را مختل می‌کنند.

۲. سیمانی شدن جوی‌ها

جوی‌های سیمانی و سنگی مانع نفوذ آب به ریشه درختان می‌شوند. این موضوع باعث می‌شود که درختان چنار به آب کافی دسترسی نداشته باشند و به‌مرور خشک شوند.

۳. افزایش دمای تهران

افزایش میکروکلیما (ریزاقلیم) تهران، به دلیل گسترش شهر و افزایش تعداد خودروها و ساختمان‌ها، دمای هوای تهران را ۴ تا ۵ درجه گرم‌تر از حومه شهر کرده است. این افزایش دما، شرایط زیستی درختان چنار را دشوارتر کرده و باعث شده که این درختان دو بار در سال خزان کنند؛ یک‌بار در پاییز و بار دیگر در اوج گرمای تابستان.

۴. گردوغبار و آلودگی

گردوغبار ناشی از ساخت‌وسازها و آلودگی هوا، روزنه‌های برگ درختان را مسدود کرده و مانع فتوسنتز و تنفس آن‌ها می‌شود.

۵. نمک‌پاشی در زمستان

پاشیدن نمک برای آب کردن برف‌ها در زمستان، یکی دیگر از عوامل تهدیدکننده چنارهای تهران است. نمک به لایه زیرین خاک نفوذ کرده و ریشه درختان را خشک می‌کند.

چنارهای تهران کجا هستند؟

اگرچه تعداد چنارهای تهران به‌مرور کاهش یافته است، اما هنوز هم خیابان‌هایی در پایتخت وجود دارند که این درختان را حفظ کرده‌اند:

1. خیابان ولی‌عصر (عج): از میدان راه‌آهن تا تجریش، به‌ویژه حدفاصل پل پارک‌وی تا تجریش، بیشترین تعداد چنارها را حفظ کرده است.
2. خیابان ایتالیا: حدفاصل خیابان قدس تا میدان فلسطین، با درختان چنار و بافت سنتی خود، فضایی زیبا و دلنشین دارد.
3. خیابان فلسطین: حدفاصل میدان فلسطین تا خیابان پاستور، با چنارهای بلندقامت و سایه‌ساز خود، یکی از خیابان‌های جذاب تهران است.
4. خیابان فرمانیه: اگرچه برج‌سازی‌های متعدد به چنارهای این خیابان آسیب زده است، اما همچنان برخی از درختان قدیمی در این منطقه دیده می‌شوند.
5. خیابان پیروزی: در دو طرف این خیابان، چنارهایی ۵۰ تا ۶۰ ساله وجود دارند که فضای سبز خیابان را حفظ کرده‌اند.

ویژگی‌های درخت چنار

چنار درختی پهن‌برگ است که به آب‌وهوای معتدل و خاک آبرفتی با رطوبت متعادل نیاز دارد. این درخت که می‌تواند تا ۳۰ متر ارتفاع و بیش از ۲ متر قطر تنه داشته باشد، در شرایط مناسب تا ۵۰۰ سال عمر می‌کند.

راهکارهایی برای نجات چنارهای تهران

برای حفظ و احیای چنارهای تهران، اقدامات زیر می‌تواند مؤثر باشد:

1. بازطراحی جوی‌ها: جوی‌های آب باید به‌صورت باغچه و با قابلیت نفوذ آب طراحی شوند.
2. آبیاری قطره‌ای: برای تأمین آب کافی به ریشه درختان، از سیستم‌های آبیاری قطره‌ای استفاده شود.
3. محدود کردن ساخت‌وسازها: گودبرداری‌های عمیق و ریختن مصالح ساختمانی در اطراف درختان باید ممنوع شود.
4. کاشت نهال‌های جدید: برای جبران درختان از دست رفته، باید نهال‌های چنار جدید کاشته و از آن‌ها مراقبت شود.
5. کاهش آلودگی: کاهش آلودگی هوا و گردوغبار ناشی از ساخت‌وسازها، به بهبود شرایط زیستی درختان کمک می‌کند.

جمع‌بندی: چنارها را دریابیم

چنارها، به‌عنوان نماد اکوسیستم تهران، در خطر نابودی قرار دارند. افزایش دما، ساخت‌وسازهای بی‌رویه و تغییرات اقلیمی، شرایط زیستی این درختان را دشوار کرده است. برای حفظ این میراث طبیعی، نیازمند اقدامات جدی و فوری هستیم. خیابان ولی‌عصر و چنارهای آن، نه‌تنها بخشی از تاریخ تهران، بلکه سرمایه‌ای برای آینده این شهر هستند. چنارها را دریابیم، پیش از آنکه دیر شود.