این متن، روایتی جامع از سفر حضرت فاطمه معصومه (س) به قم، وفات و دفن ایشان، و همچنین تحولات معماری و هنری حرم مطهر در طول تاریخ، به‌ویژه در دوره‌های صفویه و قاجار است. این روایت، ترکیبی از تاریخ، کرامت، و هنر معماری اسلامی است که نشان‌دهنده ارادت و احترام ایرانیان به این بانوی بزرگوار دارد. اشعار و متون تاریخی، بخش جدایی‌ناپذیر این روایت هستند و در بازنویسی حفظ شده‌اند.

سفر حضرت معصومه (س) و وفات در قم

در سال ۲۰۰ هجری قمری، مأمون عباسی، امام رضا (ع) را از مدینه به مرو فراخواند. یک سال بعد، حضرت معصومه (س) با اشتیاق دیدار برادر، از مدینه به سمت مرو حرکت کردند. در ساوه، بیماری ایشان را از ادامه سفر بازداشت و با پرسش از فاصله تا قم، تصمیم گرفتند به این شهر بروند.

با ورود ایشان به قم، خاندان آل سعد به استقبال ایشان شتافتند و موسی بن خزرج زمام ناقه ایشان را گرفت و به خانه خود برد. حضرت معصومه (س) هفده روز در قم میهمان بودند و پس از وفات، توسط موسی بن خزرج در زمینی که به بابلان معروف بود، به خاک سپرده شدند. بعدها، زینب دختر محمد بن علی الرضا (ع) (امام جواد (ع))، اولین قبه را بر روی مزار ایشان بنا نهاد.

روایتی دیگر، از حضور دو سوار ناشناس و دهان‌بسته در هنگام دفن حضرت معصومه (س) حکایت دارد. این دو سوار، پس از نماز خواندن بر پیکر ایشان، وارد سرداب شده و آن حضرت را دفن کردند و سپس بی‌آنکه کسی آن‌ها را بشناسد، ناپدید شدند. برخی معتقدند این دو سوار، امام موسی کاظم (ع) و امام رضا (ع) بوده‌اند که به صورت ناشناس برای انجام این امر مهم حاضر شده بودند. محراب محل نماز حضرت معصومه (س) در خانه موسی بن خزرج، در میدان میر قرار داشته و اکنون مسجدی در آنجا بنا شده است.

آرامگاه ابدی؛ همسایگان حضرت معصومه (س)

در جوار مرقد مطهر حضرت معصومه (س)، دیگر اعضای خاندان ایشان نیز آرام گرفته‌اند:

• قبه اول: حضرت فاطمه معصومه (س)، ام محمد دختر امام رضا (ع)، ام اسحاق (کنیز محمد بن موسی مبرقع)
• قبه دوم: ام حبیب (کنیز محمد بن احمد بن موسی)، ام القاسم دختر علی کوکبی، میمونه دختر امام رضا (ع)

همچنین، در مقبره بابلان، قبور دیگری از جمله ابوالحسن حسین بن حسین بن جعفر بن محمد بن اسماعیل بن امام جعفر صادق (ع) و دیگر سادات وجود داشته که امروزه اثری از آن‌ها نیست.

تحولات معماری حرم؛ از قرن چهارم تا عصر قاجار

• سال ۳۵۰ هجری قمری: ابوالحسین زید بن احمد بن بحر اصفهانی، حاکم قم، درِ کوچک و کوتاه حرم را بزرگ و وسیع کرد.
• سال ۵۲۹ هجری قمری: شاد بیگی بیگم، دختر عماد بیک، بنای گنبد مطهر را آغاز کرد. در وصف این اقدام، شاعری سروده است:

بنت شاه اولیا موسی بن جعفر فاطمه

که کند روح القدس بیرون درگه چاکری

• دوره صفویه (۹۲۵ ه.ق.): شاه اسماعیل صفوی قبه قدیمی را تخریب و بنای فعلی را ساخت. دیواری به ارتفاع دو ذرع دور قبر مطهر کشیده شد که با کاشی معرق و کتیبه‌ای از صلوات کبیره به خط ثلث تزیین شده است.
• دوره قاجار (فتحعلی شاه): فتحعلی شاه قاجار، دری طلاکاری شده و میناکاری شده را به حرم اضافه کرد که در وسط آن رباعی فتحعلی خان ملک‌الشعراء نقش بسته است:

این در که به فردوس برین دارد ناز

سایند بساحتش شهان روی نیاز

امروز نتاب روی از این تا فردا

درهای بهشت بر رخت گردد باز

در اطراف این در، صلوات کبیره به خط مهدی ملک‌الکتاب نوشته شده است. در بالای در نیز، صفحه‌ای طلایی با شعری از ملک‌الشعراء قرار دارد که ماده تاریخ ساخت در است:

بنوشت صبا ز بهر تاریخ

زرین بود این در از شهنشاه

• دوره قاجار (ناصرالدین شاه): ضریح نقره‌ای قدیمی که از بناهای شاه طهماسب اول صفوی بود، به دستور ناصرالدین شاه و توسط حاج میرحسین، متولی‌باشی حرم، بازسازی شد. پنجاه هزار مثقال نقره از ضریح قدیمی و چهل و سه هزار مثقال از خزانه سلطنتی برای ساخت ضریح جدید استفاده شد. کتیبه‌های ضریح به خط میرزا علیرضا مستوفی و ستون‌های آن به خط ثلث میرزا علی اکبر فیض است. قصیده‌ای از سید محمد رضا، خادم حرم، در کتیبه ضریح نقش بسته که ابیاتی از آن چنین است:

یا رب این خلد برین یا جنة المأواستی

یا همایون بارگاه بضعة موساستی

…

باد یا رب شادمان در دهر شاه باوقار

تا به عالم این همایون بارگه برجاستى

گنبد طلایی، مدرسه فیضیه و سقاخانه؛ جلوه‌هایی از هنر و ارادت

علاوه بر موارد ذکر شده، طلاکاری گنبد، ساخت مدرسه فیضیه، و سقاخانه حرم نیز از دیگر اقدامات خیرخواهانه در طول تاریخ بوده است. این بنا، با معماری باشکوه و تزئینات بی‌نظیر خود، نمادی از ارادت و احترام ایرانیان به حضرت معصومه (س) و خاندان اهل بیت (ع) است. این مکان مقدس، نه‌تنها زیارتگاه میلیون‌ها زائر، بلکه گنجینه‌ای از هنر و تاریخ ایران اسلامی است که باید برای نسل‌های آینده حفظ و نگهداری شود.