در تاریخ قم و دیگر کتب تاریخی و سیره‌نگاری، روایات متعددی درباره ورود حضرت فاطمه معصومه (س)، خواهر گرامی امام رضا (ع)، به شهر قم وجود دارد. این روایت‌ها، ماجرای سفری پرمعنا، کرامت‌های بی‌نظیر و تحولات تاریخی و معماری حرم مطهر ایشان را بازگو می‌کنند.

سفر حضرت معصومه (س) از مدینه به قم

در سال ۲۰۰ هجری قمری، مأمون عباسی امام رضا (ع) را از مدینه به مرو فراخواند تا ایشان را به‌عنوان ولیعهد خود منصوب کند. این اقدام، که با نیت سیاسی و برای کنترل امام انجام شد، باعث شد حضرت فاطمه معصومه (س) نیز در سال ۲۰۱ هجری قمری، برای دیدار برادر، از مدینه به سمت مرو حرکت کنند.

در مسیر این سفر، حضرت معصومه (س) به شهر ساوه رسیدند، اما به دلیل بیماری نتوانستند به سفر ادامه دهند. وقتی از فاصله ساوه تا قم پرسیدند، به ایشان گفته شد که این فاصله ده فرسخ است. حضرت معصومه (س) دستور دادند که ایشان را به قم ببرند. خادم ایشان، با همراهی مردم، ایشان را به قم رساند و در خانه موسی بن خزرج بن سعد اشعری، یکی از بزرگان قم، فرود آورد.

استقبال مردم قم از حضرت معصومه (س)

روایت صحیح و معتبر چنین است که وقتی خبر ورود حضرت معصومه (س) به قم به خاندان آل سعد رسید، همه بزرگان این خاندان تصمیم گرفتند که از ایشان استقبال کنند و از ایشان درخواست کنند که به قم وارد شوند. در این میان، موسی بن خزرج، که از بزرگان آل سعد بود، پیش‌قدم شد. او به تنهایی به استقبال حضرت رفت، زمام ناقه ایشان را گرفت و ایشان را به خانه خود برد.

حضرت معصومه (س) پس از ورود به قم، هفده روز در این شهر اقامت داشتند. در این مدت، ایشان در خانه موسی بن خزرج به عبادت و راز و نیاز با خداوند مشغول بودند. محراب عبادت ایشان در این خانه، که در میدان میر قم قرار دارد، تا امروز باقی مانده است و به‌عنوان مکانی مقدس شناخته می‌شود.

وفات حضرت معصومه (س) و دفن در قم

پس از هفده روز اقامت در قم، حضرت معصومه (س) در اثر بیماری به دیدار حق شتافتند. موسی بن خزرج با نهایت احترام، پیکر مطهر ایشان را غسل و تکفین کرد و برای دفن آماده ساخت.

پیکر مطهر ایشان به مقبره‌ای در منطقه بابلان، که امروز محل حرم مطهر است، منتقل شد. در هنگام دفن، میان خاندان آل سعد اختلاف افتاد که چه کسی شایسته است وارد سرداب شود و پیکر مطهر حضرت را دفن کند. در نهایت، تصمیم بر این شد که خادمی پیر و مورد اعتماد به نام “قادر” این وظیفه را انجام دهد.

در این میان، به روایت برخی منابع، دو سوار ناشناس از سمت رمله به سمت جنازه حضرت معصومه (س) آمدند. این دو سوار، که چهره‌های خود را پوشانده بودند، از اسب پیاده شدند، بر پیکر مطهر نماز گزاردند، وارد سرداب شدند و حضرت را دفن کردند. سپس، بدون اینکه کسی آن‌ها را بشناسد، سوار بر اسب‌های خود شدند و رفتند. برخی معتقدند این دو سوار، امام موسی کاظم (ع) و امام رضا (ع) بودند که برای انجام این امر مهم به صورت ناشناس حاضر شده بودند.

نخستین قبه بر مزار حضرت معصومه (س)

پس از دفن حضرت معصومه (س)، موسی بن خزرج سایبانی از بوریا بر مزار ایشان ساخت تا از قبر مطهر محافظت شود. بعدها، زینب دختر محمد بن علی الرضا (ع)، که از نوادگان امام جواد (ع) بود، نخستین قبه را بر مزار ایشان بنا کرد.

مدفونین در جوار حضرت معصومه (س)

در کنار مزار حضرت معصومه (س)، دیگر اعضای خاندان اهل بیت (ع) نیز دفن شده‌اند. در دو قبه مجاور حرم مطهر، شش قبر وجود دارد:

قبه اول:

• حضرت فاطمه معصومه (س)
• ام محمد بنت موسی (خواهر محمد بن موسی مبرقع)
• ام اسحاق (کنیز محمد بن موسی مبرقع)

قبه دوم:

• ام حبیب (کنیز محمد بن احمد بن موسی)
• ام القاسم دختر علی کوکبی
• میمونه دختر موسی (خواهر محمد بن موسی مبرقع)

تحولات معماری حرم مطهر

دوره آل بویه و قرن چهارم هجری

در سال ۳۵۰ هجری قمری، ابوالحسین زید بن احمد بن بحر اصفهانی، حاکم قم، بنای اولیه حرم را توسعه داد. او در کوچک و کوتاه حرم را فراخ‌تر و بزرگ‌تر کرد.

دوره سلجوقیان

در سال ۵۲۹ هجری قمری، شاد بیگی بیگم، دختر عماد بیک، گنبد مطهر را بنا نهاد. در وصف این اقدام، شاعری چنین سروده است:

بنت شاه اولیا موسی بن جعفر فاطمه
که کند روح القدس بیرون درگه چاگری

دوره صفویه

در سال ۹۲۵ هجری قمری، شاه اسماعیل صفوی قبه قدیمی را تخریب و بنای جدیدی بر مزار حضرت معصومه (س) ساخت. دیواری به ارتفاع دو ذرع دور قبر مطهر کشیده شد که با کاشی معرق و کتیبه‌ای از صلوات کبیره به خط ثلث تزیین شده بود.

دوره قاجار

فتحعلی شاه قاجار، دری طلاکاری شده و میناکاری شده را به حرم اضافه کرد. این در، که با اشعار فتحعلی خان ملک‌الشعراء مزین شده، از شاهکارهای هنری دوره قاجار است. رباعی مشهور او بر این در چنین است:

این در که به فردوس برین دارد ناز
سایند بساحتش شهان روی نیاز
امروز نتاب روی از این تا فردا
درهای بهشت بر رخت گردد باز

ضریح مطهر

ضریح نقره‌ای حرم مطهر، که از آثار دوره شاه طهماسب صفوی بود، در دوره ناصرالدین شاه قاجار بازسازی شد. ۵۰ هزار مثقال نقره از ضریح قدیمی و ۴۳ هزار مثقال نقره از خزانه سلطنتی برای ساخت ضریح جدید استفاده شد. ستون‌های ضریح به خط ثلث میرزا علی اکبر فیض و کتیبه‌های آن به خط میرزا علیرضا مستوفی نگاشته شده است.

اشعار حک شده بر ضریح

قصیده‌ای از سید محمد رضا، خادم حرم، بر ضریح مطهر نقش بسته است. ابیاتی از این قصیده چنین است:

یا رب این خلد برین یا جنة المأواستی
یا همایون بارگاه بضعة موساستی
فاطمه اخت الرضا سلطان دین کز روی قدر
خاک درگاهش جواهر سرمه حوراستی

نتیجه‌گیری

ورود حضرت فاطمه معصومه (س) به قم و دفن ایشان در این شهر، قم را به یکی از مهم‌ترین مراکز مذهبی جهان اسلام تبدیل کرد. این مکان مقدس، نه‌تنها زیارتگاه میلیون‌ها عاشق اهل بیت (ع)، بلکه گنجینه‌ای از هنر و معماری اسلامی است که در طول قرن‌ها به دست هنرمندان و معماران ایرانی به اوج شکوه رسیده است.